In Nederland zijn zo’n 2,5 miljoen volwassenen ‘laaggeletterd’: zij hebben grote moeite met lezen, schrijven en/of rekenen en zijn vaak digitaal minder vaardig. In de gemeenten Leiden en Leiderdorp zijn er ongeveer 14.500 mensen die door hun laaggeletterdheid niet goed mee kunnen komen in onze samenleving. Om deze situatie te verbeteren, hebben de beide gemeenten en een groot aantal maatschappelijke organisaties afgelopen week het ‘Taalpact’ ondertekend. Namens Leyden Academy zette Miriam Verhage haar handtekening.
Het actieplan Taalpact richt zich op vijf speerpunten: werk en participatie, armoede en schulden, het voorkomen van laaggeletterdheid bij kinderen en het verbeteren van betrokkenheid van ouders, gezondheid en welzijn en de eigen rol van de gemeente. In de landelijke Week van Lezen en Schrijven ondertekenden de Leidse en Leiderdorpse wethouders Yvonne van Delft en Rik van Woudenberg op 8 september jl. het actieplan. Om laaggeletterdheid effectief aan te pakken is samenwerken essentieel. BplusC coördineert daarom het Taalhuis in Leiden en Leiderdorp. In de bibliotheek kunnen mensen terecht met vragen over het taal-, digitaal en rekenaanbod in de regio. Ook zorgt BplusC dat instellingen en partijen uit de regio met elkaar de uitdaging aangaan om laaggeletterdheid te bestrijden en met elkaar in gesprek gaan over thema’s, aanpak en aanbod.
In Nederland zijn er ongeveer 700.000 ouderen die laaggeletterd zijn. In samenwerking met Stichting Lezen & Schrijven doen wij onderzoek naar hoe deze mensen het ouder worden ervaren en welke ondersteuning zij nodig hebben.
Op donderdagavond 17 juni jl. vond de slotbijeenkomst plaats van de Honours Class Innovating Health and Well-being COVID-19 die Leyden Academy samen met Universiteit Leiden, PLNT Leiden en het LUMC organiseerde. Tijdens dit event, dat zowel live in Leiden als online kon worden gevolgd, pitchten de studenten de oplossing voor hun maatschappelijke ‘challenge’. Dit deden zij in de vorm van zelfgemaakt video’s en een Q&A met Bastiaan de Roo (PLNT), Nanda Milbreta (Honours Academy) en namens Leyden Academy Sonja Wendel en Marie-Louise Kok als expert panelleden.
TikTok en videokaart Ook dit jaar stonden de challenges van de teams in het teken van de coronacrisis. Twee teams gingen aan de slag met het vraagstuk dat was ingediend door NL Training, om passende informatie over het virus en vaccinatie bij mensen met laaggeletterdheid te krijgen. Team Purple bedacht een videokaart waarop de website Steffie in begrijpelijke taal uitleg geeft. Deze kaart kan via laagdrempelige plekken zoals de huisarts of een taalinstituut worden verspreid. Team Pink, dat zich specifiek op jongeren richtte, bedacht grappige TikTok-filmpjes waarin belangrijke informatie over vaccinatie aan bod kwam.
Delen van gezondheidsinformatie Team Yellow werkte aan de uitdaging van Share to Care en ging op zoek naar geschikte manieren om mensen bekend te maken met het delen van hun persoonlijke gezondheidsinformatie ten behoeve van gezondheidsinnovaties. Andere innovaties die tijdens de slotbijeenkomst werden gepresenteerd, waren een app om informeel videocontact te kunnen houden met collega’s tijdens het thuiswerken (ICoffee), een lamp die van kleur verandert gelinkt aan je agenda om thuiswerkers te helpen een betere werk-privé balans te kunnen behouden (Brightlight), en een platform waarmee ouderen gemakkelijk activiteiten in de buurt kunnen vinden om fysiek en mentaal gezond te blijven tijdens de pandemie.
Dertig deelnemers Aan deze tweede editie van de Honours Class, die op maandag 12 april 2021 van start is gegaan, namen dertig zeer gemotiveerde masterstudenten deel. Gedurende negen intensieve weken hebben zij geleerd over innovaties op het gebied van gezondheid en welbevinden en zijn ze aan de hand van design thinking-technieken aan de slag gegaan met maatschappelijke uitdagingen gerelateerd aan de coronacrisis.
Neem voor meer informatie contact op met Miriam Verhage.
Vandaag verschijnt de tweede aflevering van de videoserie Vraag het onze wetenschappers, waarin wij ingezonden vragen beantwoorden over vitaal en betekenisvol ouder worden. In de video (4 minuten) van deze week geeft onderzoeker en cultureel antropoloog Miriam Verhage antwoord op de volgende vraag, ingestuurd door Evelien Mazeland: ‘Hoe verhoudt eenzaamheid zich tot vitaal oud worden?’.
Hieronder vindt u extra achtergrondinformatie en lees- en kijktips.
Eenzaamheid is voor iedereen anders
Miriam vertelt in de video dat eenzaamheid een ‘subjectief ervaren gevoel’ is: sommige mensen met een kleine kennissenkring voelen zich helemaal niet eenzaam, terwijl anderen met een druk sociaal leven dit gevoel wel ervaren. Theo van Tilburg, hoogleraar sociologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam, zet in dit videocollege bij de Universiteit van Nederland helder uiteen hoe dit zit, met een onderscheid tussen emotionele (als je een hechte band met iemand mist) en sociale eenzaamheid (als je minder contact hebt met andere mensen dan je zou willen).
Eenzaamheid onder ouderen Deze rapportage van het CBS uit 2016 laat zien dat eenzaamheid onder alle leeftijden voorkomt. Wel zijn er enkele risicogroepen te onderscheiden en zien we vooral toenemende eenzaamheid in de leeftijdscategorie 75-plus. In 2019 betoogden Bianca Suanet en Theo van Tilburg in het tijdschrift Psychology and Aging dat de verwachte toename aan eenzaamheid onder ouderen, onder meer door onze individualiserende samenleving, is uitgebleven. Ze tonen aan dat ouderen momenteel zelfs iets minder eenzaam zijn dan hun leeftijdsgenoten van twintig jaar geleden. Wel zijn er in absolute zin meer eenzame ouderen in Nederland, omdat deze demografische groep op dit moment nu eenmaal groter is dan rond de millenniumwisseling.
Wisselwerking eenzaamheid en gezondheid Dat eenzaamheid een maatschappelijk probleem is dat zelfs de volksgezondheid schaadt, blijkt uit onderzoek van Julianne Holt-Lunstad et al. uit 2010, tevens bevestigd in 2015. In dit onderzoek is aangetoond dat eenzaamheid en een gebrek aan een sociaal vangnet grotere risicofactoren zijn dan de schade van 15 sigaretten per dag. In een interview in Plus Magazine (juni 2020) legt onderzoeker Jan Willem van de Maat van kennisinstituut Movisie toegankelijk uit hoe eenzaamheid samenhangt met een slechtere gezondheid.
Eenzaamheid en dementie In 2014 werden resultaten uit de Amsterdam Study of the Elderly (AMSTEL) gepubliceerd in het tijdschrift Journal of Neurology, Neurosurgery, and Psychiatry. De onderzoekers brachten gevoelens van eenzaamheid in verband met een verhoogd risico op klinische dementie op latere leeftijd. Volgens eerder onderzoek uit 2007 van het Rush Alzheimer’s Disease Center (Chicago, Verenigde Staten) hebben eenzame mensen een twee keer groter risico om op latere leeftijd de ziekte van Alzheimer te ontwikkelen, dan mensen die niet eenzaam zijn. De bevindingen zijn gepubliceerd in het tijdschrift Archives of General Psychiatry.
Preventie: (samen) sporten Onderzoek uitgevoerd door de Longitudinal Aging Study Amsterdam (LASA) laat zien dat ouderen die sporten, minder vaak eenzaam zijn. Ook blijkt dat sporten op de korte termijn gevoelens van eenzaamheid onder ouderen zou kunnen verminderen. U leest erover in het LASA-rapport Sport en eenzaamheid uit 2012. Wij herkennen dit vanuit ons eigen onderzoek naar de effecten van samen sporten in de Vitality Club: de oudere deelnemers worden niet alleen fitter, maar ervaren ook een hogere kwaliteit van leven en meer sociale contacten. We beschreven dit in 2018 in wetenschappelijk tijdschrift Translational Behavioral Medicine.
Preventie: sociaal konvooi Jenny Gierveld is emeritus hoogleraar sociale wetenschappen en kan met meer dan vijftig jaar onderzoekservaring gerust een autoriteit worden genoemd op het gebied van eenzaamheid. Zij adviseert mensen om, al vanaf jonge leeftijd, zorg te dragen voor hun ‘konvooi’: een mooie metafoor voor het sociale netwerk als een vloot met bootjes die samen met u door het leven varen. Zij licht dit nader toe in deze video uit 2010 (vanaf 03:49). Bekijk ook de EenVandaag-reportage Help ik word 100! Hoe maak ik vrienden? uit 2018.
Laat uw omgeving het werk doen
Als afsluitende tip adviseert Miriam om een bankje voor de deur te zetten: een fijne plek om te zitten als de zon schijnt, maar u raakt er ook gemakkelijk door in gesprek met buurtgenoten. Een andere klassieke tip is om een hond te nemen: er is geen betere wandelcoach, en u komt onderweg altijd wel mensen tegen. Dit soort aanpassingen in uw omgeving en dagelijkse routines, kunnen helpen om elke dag ongemerkt gezondere én sociale keuzes te maken. Meer informatie over hoe dit werkt en praktische tips vindt u in het boek Oud worden in de praktijk van David van Bodegom en Rudi Westendorp.
Heeft u nog vragen of suggesties? Neem dan gerust contact op met Miriam Verhage.
De eerder verschenen video’s in deze serie kunt u hier terugkijken. Wilt u de volgende afleveringen graag direct na verschijning in uw mailbox ontvangen? Stuur dan een e-mail met onderwerp ‘Aanmelding videoserie’ naar Jacqueline Leijs. Uw abonnement stopt automatisch nadat de laatste aflevering is verschenen (22 juni 2021). U kunt zich ook abonneren op ons YouTube-kanaal.
In Nederland is het verschil in gezonde levensverwachting tussen iemand met een lagere en hogere sociaaleconomische status (SES) inkomen meer dan 17 jaar. Een enorm verschil voor een welvarend land. Dit heeft een veelheid aan oorzaken. Zo hebben ouderen met een lagere SES vaak minder bronnen om gezond te leven en als het moeilijk wordt, zoals in tijden van energie of klimaatcrisis, zijn zij vaak slechter af. Sommigen hebben te maken met een opeenstapeling van kwetsbare omstandigheden, zoals minder inkomen, minder goede basisvaardigheden (zoals laaggeletterdheid) en minder toegang tot gezondheidskennis en gezonde mogelijkheden. Hoe maken we het verschil voor en met ouderen met een lagere SES?
Laaggeletterdheid onder ouderen Een belangrijke uitdaging ligt in een grote groep mensen die onvoldoende basisvaardigheden hebben om mee te kunnen doen in de samenleving. In Nederland hebben zo’n 2,5 miljoen volwassenen grote moeite met lezen, schrijven en/of rekenen: zij zijn ‘laaggeletterd’. Daarnaast hebben zij vaak ook beperkte digitale vaardigheden. Van deze groep zijn naar schatting meer dan 700.000 mensen ouder dan 65 jaar.
Ervaring van het ouder worden
Hoe ervaren mensen die laaggeletterd zijn het ouder worden? Wat vinden zij belangrijk, hoe zien zij de toekomst? En hoe kunnen we hen ondersteunen bij het kenbaar maken van en invulling geven aan deze wensen en ambities? Daartoe hebben we groepsgesprekken georganiseerd, om beter te begrijpen wat goed ouder worden voor deze mensen betekent. Vervolgens hebben we samen met hen een gespreksinstrument ontwikkeld, gebaseerd op de Life and Vitality Assessment. We werken hierin samen met Stichting Lezen en Schrijven en vrijwilligersorganisatie Stichting ABC. Het project wordt mede mogelijk gemaakt door het Hofje Codde en Van Beresteyn.
“Ondanks dat alle aandacht fijn is, voel ik me soms als een aap die steeds dezelfde truc doet. Ik kan mijn verhaal vertellen, maar er wordt niets mee gedaan. Ik heb mijn problemen op verschillende momenten gedeeld met instellingen en mensen, maar ik heb niet het gevoel dat ze er daadwerkelijk iets aan doen. Uiteindelijk loop ik nog steeds tegen dezelfde problemen aan.” – man (74)
Gespreksinstrument in beeld Het Life and Vitality Assesment (LAVA) is een gespreksinstrument dat Leyden Academy samen met ouderen heeft ontwikkeld. Ouderen kunnen hiermee inzicht krijgen in thema’s die voor hen van belang zijn en kunnen ze doelen stellen. De originele versie van het instrument bleek niet voor alle doelgroepen toegankelijk. Om het instrument ook voor ouderen met minder goede basisvaardigheden beschikbaar te maken, hebben wij dit samen met ouderen met laaggeletterdheid doorontwikkeld. Gedurende een aantal interactieve bijeenkomsten zijn de ouderen samen met een grafisch ontwerper aan de slag gegaan om thema’s met betrekking tot het ouder worden in beeld weer te geven. De thema’s kwamen voort uit eerdere groepsgesprekken. Tijdens de bijeenkomsten is er volop gebrainstormd over een goede visuele vormgeving van het instrument en zijn alle stappen en onderdelen van de tool uitgebreid besproken en uitgetest. De grafisch ontwerper heeft alle input en ideeën uit de bijeenkomsten omgezet in 30 thematische tekeningen, waarna deze zijn getest door de deelnemers. Het eindresultaat is een visueel instrument waarmee ook ouderen met minder goede basisvaardigheden in gesprek kunnen gaan over hun (kwaliteit van) leven. Naast de visuele weergave van de thema’s is ook gekozen om de thema’s in begrijpelijke taal (B1-niveau) te vermelden.
“Dit is iets wat ik niet eerder heb gedaan; ik vond het leuk om deel uit te maken van het hele proces. We hebben dit samen gemaakt, weet je! Dat is best geweldig!” – man (67)
Co-creatie met ouderen met minder goede basisvaardigheden Op basis van onze ervaringen tijdens het co-creatie proces met ouderen met laaggeletterdheid scheven wij een wetenschappelijke publicatie in hetInternational Journal of Qualitative Methods. In dit artikel getiteld The promise of inclusive research methodologies: relational design and praxis, gaan we in op een aantal uitdagingen, randvoorwaarden en implicaties van het doen van onderzoek met ouderen met een lagere SES (zoals laaggeletterdheid). Onderzoek laat zien dat (oudere) mensen met een lagere SES vaak worden overgeslagen in onderzoek en beleidsontwikkeling. Het is lastig om deze groepen te betrekken en vast te houden vanwege problemen met wervingsstrategieën en ingewikkeld taalgebruik. Ouderen met een lagere SES voelen zich vaak niet goed vertegenwoordigd in onderzoek doordat ze veelal worden bestempeld als kwetsbaar, en zijn daarnaast terughoudend om mee te doen door negatieve ervaringen met (overheid)instanties. In het artikel pleiten we voor een inclusieve benadering door de nadruk te leggen op de kracht van ouderen met een lagere SES in plaats van hun beperkingen, flexibiliteit van methoden, goede begeleiding, laagdrempelig taalgebruik en een tastbaar eindresultaat (zoals het LAVA).
Neem voor meer informatie contact op met Miriam Verhage.
Leyden Academy is op zoek naar mensen van 55 jaar en ouder voor een groepsgesprek. Het gesprek gaat over ouder worden.
Wat gaan we doen? Bent u 55 jaar of ouder? En heeft u moeite met lezen en schrijven? Vraagt u weleens iemand om een formulier in te vullen? Of vindt u het lastig om formulieren en sommige brieven te lezen? Dan nodigen wij u graag uit. Tijdens het groepsgesprek gaan wij praten met u en 7 andere mensen. Over hoe u het vindt om ouder te worden en over uw wensen voor de toekomst. Wat vindt u belangrijk? Het gesprek duurt 2,5 uur. Wij zorgen voor koffie en iets lekkers. Als u meedoet aan het gesprek krijgt u een vergoeding van 20 euro.
Belangrijk om te weten Dit groepsgesprek is onderdeel van een onderzoek. Het onderzoek wordt uitgevoerd door Leyden Academy. Ons doel is om te onderzoeken hoe mensen denken over ouder worden. Uw deelname helpt ons hierbij. Alles wat u ons in het gesprek vertelt, blijft geheim. We vragen u wel om toestemming voor uw deelname en een geluidsopname. De onderzoeker zal u hier meer over vertellen.
Wilt u meedoen? Als u mee wilt doen, dan kunt u bellen naar telefoonnummer (071) 524 0960. Vraag naar Miriam Verhage of Jolanda Lindenberg. De onderzoeker zal u meer vertellen over de gespreksgroep. Zoals de datum en plaats van het gesprek. U kunt zich ook aanmelden door een mailtje te sturen naar verhage@leydenacademy.nl. Zet in uw e-mail alstublieft ook uw naam, leeftijd, woonplaats en telefoonnummer zodat we contact met u kunnen opnemen.
Eenzaamheid is van alle tijden en het komt onder alle leeftijdsgroepen voor. Het is vaak geen constant gevoel en niet direct te vertalen naar lager welbevinden. Wel neemt het percentage eenzame mensen toe met de leeftijd en dan vooral onder de oudste ouderen. Dit heeft vooral te maken met ingrijpende levensgebeurtenissen, zoals het overlijden van een partner of belangrijke anderen. Deze gebeurtenissen, in combinatie met een afnemende gezondheid, brengen verhoogde risico’s op eenzaamheid met zich mee.
Kennis bundelen Vanuit het actieprogramma ‘Eén tegen eenzaamheid’ heeft het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport ZonMw de opdracht gegeven om met subsidies startende en bestaande lokale initiatieven (extra) te ondersteunen bij het doorbreken, terugdringen en voorkomen van eenzaamheid onder ouderen. Leyden Academy kreeg op haar beurt in 2022 van ZonMw de opdracht onderzoek te doen naar de kennis opgedaan uit 61 initiatieven en projecten die zich richten op het verminderen van eenzaamheid bij oudere mensen.
Praktijk ontmoet wetenschap
Kennis is voortdurend in ontwikkeling, dynamisch, en de methode is participatief, responsief en reflectief. Hoe kan deze kennis geborgd worden? Aandacht voor taalgebruik, kennis delen en een andere rol van fondsen; dat vinden projectleiders belangrijk. Andere adviezen uit het onderzoek zijn:
Maak eenzaamheid onderdeel van een breder onderwerp, zoals anti-ageism, ouderenparticipatie en age-friendliness.
Verduurzaam het subsidiebeleid, zodat het tot structurele financiering van projecten kan leiden.
Geef duidelijke projectvoorwaarden op het gebied van kennisoverdracht binnen initiatieven en projecten.
Leg verbinding tussen academische kennis en vakkennis.
Ontwikkel de leergemeenschap verder.
Stimuleer het gebruik van creatieve onderzoeksmethoden, om ook impliciete kennis te verkrijgen.
Meer lezen? Ga dan naar de rapportage die we in mei 2023 hebben gemaakt en lees het bericht hierover op de website van ZonMw. In onderstaand interview vertelt Elena Bendien over de bijdrage van Leyden Academy aan het onderzoek: “We werken meestal participatief. Dat betekent dat wij onze eigen kennis niet centraal willen stellen, maar de kennis van onze partners. We gaan daar met hen over in gesprek.”
Programmaevaluatie Samen ouder In de periode 2018-2021 heeft het Oranje Fonds onder de noemer ‘Samen Ouder’ 25 sociale initiatieven ondersteund in het samenbrengen, betrekken en activeren van ouderen. Leyden Academy voerde gedurende drie en een half jaar een effect- en procesevaluatie uit op deelnemer-, project- en programmaniveau. De kwantitatieve metingen tonen aan dat de initiatieven erin slagen om een groep ouderen te bereiken die bovengemiddeld hoog scoren op bekende risicofactoren voor eenzaamheid. De deelnemers zijn vaker alleenstaand en ervaren gemiddeld meer gezondheidsbelemmeringen in hun dagelijks leven. De ouderen geven aan dat zij door hun deelname het gevoel hebben meer in contact te staan met anderen, erbij te horen en onderdeel uit te maken van een gemeenschap. Hierdoor piekeren zij minder en worden zij afgeleid van negatieve emoties. Daarnaast bieden de projecten gezelligheid, afleiding van de dagelijkse sleur en een fijne bezigheid, maar vooral ook het gevoel dat de deelnemers gezien en gewaardeerd worden. In enkele gevallen leidt dit gevoel tot een hechte band met andere deelnemers. De uitkomsten zijn kernachtig verwoord in een publiekssamenvatting, infographic en onderstaande video. Benieuwd naar de uitgebreide eindrapportage met de (statistische en narratieve) uitkomsten en een toelichting op de procedure en onderzoeksmethoden? Klik dan op deze link!
Meer weten over dit onderwerp? Neem dan contact op met Elena Bendien.
Delen van gezondheidsinformatie
Eenzaamheid onder ouderen
Preventie: sociaal konvooi
Ervaring van het ouder worden
Gespreksinstrument in beeld
Co-creatie met ouderen met minder goede basisvaardigheden
