Het programma ‘Hosha Na!’ is een bijzonder initiatief van het Participatiekoor, het Radio Filharmonisch Orkest en Jeugdkoor Spaarne. In een ‘reis’ van veertig dagen bereiden de deelnemers – zangliefhebbers met én zonder dementie (mantelzangers) – zich voor op het grote meezing-concert ‘Hosha Na!’ tijdens Palmpasen, op zondag 10 april 2022. Tijdens deze reis staat een aantal principes centraal: oefenen in duo’s thuis, samen creatieve opdrachten maken, zes live online repetities en een afsluitend concert in een kerk in Bussum. Het programma bouwt voort op het succes van de Participatiekoren, maar bevat ook nieuwe elementen zoals het samen thuis zingen in duo’s en hybride (groeps)begeleiding. Later in 2022 zal ook met andere muziekgenres geëxperimenteerd worden.
Onderzoek vanaf de start Uit ons recente onderzoek naar Kunst in de Zorg bleek dat samen creatief bezig zijn, zoals zingen, positieve effecten heeft. Er zijn wereldwijd diverse initiatieven van kunstenaars die samen met ouderen zingen. Er is echter nog weinig bekend over hoe mensen met dementie, hun huisgenoten en mantelzangers deze hybride programma’s (zowel online als fysiek) ervaren, en wat we van hun ervaringen kunnen leren. Daarom verrichten we als Leyden Academy vanaf de start van het Hosha Na!-programma in maart 2022 participatief actieonderzoek. We kijken hierbij ook naar de werking van de ‘vernieuwende’ elementen in deze benadering. Denk aan vragen als: wat werkt goed bij het thuisbezoek van de mantelzanger, en waar moet aandacht voor zijn? Hoe werken de live online repetities en wat kan hierin mogelijk verbeterd worden? De kennis en inzichten die we opdoen, kunnen helpen om deze programma’s verder te verbeteren en ook inspiratie bieden voor andere zanginitiatieven en hybride post-corona kunstinitiatieven in het algemeen.
Beeld: Participatiekoor.nl
Samen met betrokkenen Het onderzoek wordt op een participatieve wijze uitgevoerd, waarbij onze onderzoekers samen optrekken met co-onderzoekers, namelijk mensen met dementie en mantelzangers. Dit gemêleerde onderzoeksteam werkt nauw samen, van de start tot de afronding. Samen denken we na over passende methodes, we analyseren de bevindingen in co-creatie en rapporteren en delen samen de bevindingen. Zo gaan de stemmen en de kennis die de betrokkenen delen in dit onderzoek niet verloren.
Er valt nog veel te verbeteren wat betreft de bijdrage aan en deelname van ouderen in de zorg en de samenleving, aldus directeur van Leyden Academy on Vitality and Ageing Tineke Abma. “Dit kunnen we bevorderen door ruimte te maken voor de stem en het perspectief van ouderen.“ Abma is per 1 juli 2021 benoemd tot Leidse hoogleraar Ouderenparticipatie.
“We worden steeds ouder, en krijgen er ook meer vitale jaren bij”, vertelt Abma. “Daarom zitten veel ouderen nog vol levenslust als ze met pensioen gaan.” Uit onderzoek weet Abma dat deze groep graag met de samenleving verbonden wil blijven en hun stem wil laten horen. “Daar wordt alleen niet altijd naar geluisterd.” Zo sprak ze een vrouw van in de tachtig die nog graag vrijwilligerswerk wilde doen, maar dat dit door haar omgeving werd afgeraden omdat het te belastend zou zijn. “Terwijl het ouderen juist veel vreugde en zelfvertrouwen kan geven.” Volgens Abma een typisch voorbeeld van dat er vaak voor in plaats van met ouderen wordt gedacht.
Wat is goede zorg? Het onderzoek van Abma focust zich op de participatie van ouderen in de zorg, bij organisaties en in het onderzoek. “In de zorg zien we dat verpleeghuizen steeds meer bezig zijn met persoonsgerichte zorg. Er wordt dan met de bewoner, familie en professional gekeken naar wat voor die persoon belangrijk was en is, en hoe dat nog kan worden gerealiseerd.” Toch wijst de praktijk uit dat professionals zich nog vaak laten leiden door algemene standaarden.” Participatie in de zorg is dan ook een grote uitdaging, meent Abma. “Hoofdzakelijk omdat er meerdere perspectieven bij elkaar komen en betrokkenen uiteenlopende opvattingen kunnen hebben over wat goede zorg is.”
Ouderen betrekken Samen met haar team wil Abma het onderzoek naar participatie in verpleeghuizen uitbreiden. De hoogleraar vindt het daarbij belangrijk dat er niet alleen onderzoek naar ouderen wordt gedaan, maar juist ook mét ouderen. “Wij zouden zoveel mogelijk op een inclusieve manier onderzoek moeten doen”, aldus Abma. Zo bestaat het onderzoeksteam dat de impact van kunstactiviteiten op de gezondheid en het welbevinden van ouderen bestudeert, naast onderzoekers vanuit verschillende wetenschappelijke disciplines en kunstenaars ook uit ouderen die erop toezien dat hun perspectief centraal staat. “Het zit in het DNA van Leyden Academy om in onze onderzoeken en projecten de stem en het perspectief van ouderen als vertrekpunt te nemen. Dat heeft mij ook altijd gedreven in mijn wetenschappelijke werk.”
Mantelzangers Waar Abma’s onderzoek zich deels richt op vitale ouderen, is er ook een grote groep die zich om verschillende redenen verbaal minder goed kunnen uitdrukken. Bijvoorbeeld mensen met dementie of afasie. “We dreigen hun perspectief te missen omdat het moeilijk is om toegang tot hun belevingswereld te krijgen. Door gebruik te maken van creatieve onderzoeksmethodes kunnen we de ‘stem’ van deze groep mogelijk wel laten horen. Daar wil ik me de komende jaren graag voor inzetten.”
Binnenkort start Abma met een onderzoek naar de impact van zogenoemde participatiekoren op de gezondheid en het welbevinden van ouderen met dementie. Samen met ‘mantelzangers’ zingen ouderen een klassiek repertoire en oefenen ze voor een optreden. “Tijdens een pilot hebben we al gezien dat dit een verdiepend contact en positieve gevoelens teweegbrengt, en zorgt voor persoonlijke en artistieke ontwikkeling.”
Zorg verbeteren Abma hoopt haar participatieve onderzoeksmethode te stimuleren onder andere onderzoekers. “Hiertoe heb ik de School for Participation opgezet. We bieden PhD-studenten cursussen over het verrichten van onderzoek mét mensen.” In deze lijn heeft Abma samen met hoogleraar Medische Besliskunde Anne Stiggelbout een groep bestaande uit patiënten, verpleegkundigen en artsen uit het LUMC bijeengebracht om de inbreng en ervaringsdeskundigheid van patiënten te verhogen en de zorg te verbeteren.
Versteviging Tineke Abma werkt als hoogleraar Participatie & Diversiteit aan Amsterdam UMC (VU Medisch Centrum) en werd eind 2019 aangesteld als directeur-bestuurder van Leyden Academy. Ze hoopt met haar benoeming als bijzonder hoogleraar in het LUMC de samenwerking tussen beide Leidse organisaties verder te versterken. “Mijn doel is om samen met andere hoogleraren in het LUMC onderzoek en onderwijs uit te bouwen. Ik kijk uit naar een plezierige samenwerking.”
In de videoserie Vraag het onze wetenschappers beantwoorden we ingezonden vragen over vitaal en betekenisvol ouder worden. In de derde aflevering geeft hoogleraar Participatie en Diversiteit Tineke Abma antwoord op de vraag die Sabriye Karacan ons stuurde: ‘Hoe belangrijk is de participatie van ouderen voor hun kwaliteit van leven?’.
U kunt de video (4 minuten) bekijken op YouTube. Hieronder vindt u meer achtergrondinformatie en lees- en kijktips.
Sociale participatie van ouderen Veel mensen zijn en blijven actief na hun pensionering en willen zeggenschap en regie behouden over hun leven. Dat wordt ‘sociale participatie’ genoemd. Actieve deelname aan de samenleving varieert van het oppassen op de kleinkinderen tot aan theaterbezoek, lid zijn van een vereniging en het doen van vrijwilligerswerk. Uit een studie van het CBS in 2018 bleek dat 9 op de 10 ouderen actief blijft. Dit geeft aan dat het overgrote deel van de ouderen middenin de samenleving staat, en ontkracht het stereotiepe beeld dat ouderen inactief zouden zijn en zich terugtrekken uit de samenleving.
Participatie en gezondheid Er zijn veel studies gedaan naar het verband tussen sociale participatie en hoe mensen hun gezondheid en welbevinden ervaren. Het patroon dat daarin naar voren komt, is dat er een positieve relatie is: oftewel, het deelnemen aan sociale activiteiten hangt samen met een goede ervaren gezondheid en welbevinden. Uit een omvangrijke Canadese studie komt naar voren dat naarmate het aantal sociale activiteiten toenam, er een sterkere relatie was met de ervaren gezondheid en tevredenheid over het leven. Ouderen geven aan een sterke behoefte te hebben om te blijven deelnemen. Ertoe doen, erbij horen en sociale ondersteuning spelen hierin een belangrijk rol.
Participatie vraagt om ruimte Participatie is als een tango-dans, het is een tweezijdig proces. Het vraagt niet alleen iets van degene die deelneemt, maar ook van de omgeving die participatie al dan niet mogelijk maakt. Het ruimte geven en maken voor de participatie van ouderen is nog voor verbetering vatbaar, blijkt telkens weer. Te vaak wordt er nog gedacht voor ouderen, en worden beslissingen genomen zonder hen daarin te betrekken. Dit gebeurde ook bij het bepalen van de coronamaatregelen, stelde Tineke Abma in april 2021 vast in het Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken. Stereotiepe beeldvorming over de ouderdom, met een beeld van de oudere als passief en niet in staat om richting te geven aan het eigen leven, speelt hierin een rol. Hoe kom je tot een echte dialoog met ouderen, bijvoorbeeld tussen professional en bewoner in de ouderenzorg? Ruimte maken voor het verschil in perspectief en ervaring tussen ouderen en professionals is daarbij de sleutel, zo schreven Tineke Abma en Susan Woelders eind 2020 in tijdschrift Gerōn.
Van formele inspraak naar directe zeggenschap Participatie omvat ook beleidsbeïnvloeding door inspraak en medezeggenschap. Deze inspraak heeft zich de afgelopen jaren sterk ontwikkeld: van formele zeggenschap gebaseerd op de Wet van de medezeggenschap via cliëntenraden naar aanvullende, eigentijdse vormen van meer directe en rechtstreekse vormen van zeggenschap. U zag in de video bijvoorbeeld de innovatieve tool Tante Co voorbij komen. Tijdens de conferentie ‘Een nieuwe generatie ouderen langer thuis’ op 25 november 2020 vertelde Tineke Abma over deze ontwikkeling, waarna zij erover in gesprek ging met Marilyn Haimé (Raad van Ouderen) en bestuurder Anke Huppertz en bewoner Broeder Gait (De Beyart, Maastricht). U kunt deze sessie (47 min.) hier terugzien. Op 30 november 2020 ging Abma over dit onderwerp in gesprek met Jet Bussemaker, voorzitter Raad voor Volksgezondheid en Samenleving, tijdens het Landelijk Congres Cliëntenraden. Dit gesprek (21 min.) kun u hier bekijken.
SamenStem-methode
Ouderen nemen steeds meer het initiatief en formuleren zelf een agenda met thema’s die hen raken. Samen met andere stakeholders maken ze een actieplan ter verbetering van hun kwaliteit van leven. Anke Heijsman, Susan Woelders en Tineke Abma beschreven dit proces in tijdschrift Gerōn aan de hand van een voorbeeld in wooncomplex De Leeuwenhoek van Stichting Humanitas Rotterdam. Meer informatie over de SamenStem-methode om de zeggenschap en inspraak van cliënten te vergroten, vindt u op onze website.
Heeft u nog vragen of suggesties? Neem dan gerust contact op met Tineke Abma.
De eerder verschenen video’s in deze serie kunt u hier terugkijken. Wilt u de volgende afleveringen graag direct na verschijning in uw mailbox ontvangen? Stuur dan een e-mail met onderwerp ‘Aanmelding videoserie’ naar Jacqueline Leijs. Uw abonnement stopt automatisch nadat de laatste aflevering is verschenen (22 juni 2021). U kunt zich ook abonneren op ons YouTube-kanaal.
Bijna iedereen kan zich wel verplaatsen in de uitdrukking ‘Iedereen wil oud worden, maar niemand wil oud zijn’. De vraag is dan ook: hoe blijf je zo lang mogelijk vitaal, scherp en sociaal actief? Leyden Academy on Vitality and Ageing heeft wetenschappelijke inzichten op het gebied van gezond en gelukkig oud worden gekoppeld aan praktische tips en adviezen. Vanaf 10 maart zal de collegereeks ‘Vitaal en betekenisvol leven’ tijdens zeven dinsdagochtenden in het Poortgebouw in Leiden plaatsvinden.
Wat? De invulling van de collegereeks zal grotendeels anders zijn dan die van voorgaande jaren, en zal er als volgt uit zien:
10 maart – Biologie van veroudering en vitaal verouderen met minder pillen, door verouderingswetenschapper dr. David van Bodegom
17 maart – Kunst in de langdurige zorg, door hoogleraar Participatie & Diversiteit prof. dr. Tineke Abma en kunstenaar Janine Schrijver
24 maart – Participatie, mantelzorg en familierelaties, door hoogleraar Participatie & Diversiteit prof. dr. Tineke Abma, sociologe dr. Nina Conkova en auteur en columnist Mohammed Benzakour
31 maart – Leef- en woonplezier, door klinisch psychologe dr. Josanne Huijg en neurowetenschapper dr. Lex van Delden
7 april – Leven lang leren, pensioen en financiën, door digital learning expert Marie-Louise Kok en programmadirecteur van het AEGON Center for Longevity and RetirementMike Mansfield
14 april – Beeldvorming van ouderen en sociaal welbevinden, door sociaal antropologe dr. Jolanda Lindenberg
21 april – Veroudering van het brein, door neurowetenschapper Lex van Delden
Wie? De collegereeks staat open voor iedereen, maar is primair gericht op 55-plussers. Een vooropleiding of voorkennis is niet vereist. De kosten bedragen 199 euro, en is inclusief lesmateriaal, koffie/thee en een certificaat. Het lesmateriaal bevat een syllabus met achtergrondmateriaal en verwijzingen, een samenvatting per e-mail met video en artikelen en de boeken ‘Oud worden in de praktijk’ van prof. dr. Rudi Westendorp en dr. David van Bodegom en ‘Het geheim van de schildpad’ van dr. David van Bodegom.
“Ouder worden is sterker aan leefstijl gerelateerd dan ik had verwacht. Met preventie kan er veel gezondheid en welbevinden worden gewonnen en kosten worden bespaard.” – deelnemer aan de collegereeks ‘Vitaal verouderen’ in 2019
Waarom? Als academisch kennisinstituut zet Leyden Academy wetenschappelijk onderzoek, onderwijs en ontwikkeling in om invulling te geven aan haar missie: het verbeteren van de kwaliteit van leven van oudere mensen verbeteren door het scheppen van kansen voor een vitaal en betekenisvol leven, hecht verbonden binnen de gemeenschap. Hierbij is het perspectief van de oudere persoon zelf altijd leidend. We benaderen vraagstukken multidisciplinair en combineren hierbij biologische, sociologische, antropologische, psychologische, economische en/of medische invalshoeken.
Neem voor meer informatie, of om aan te melden contact op met Jacqueline Leijs: leijs@leydenacademy.nl, 071-5240960.
