Gelukkig oud worden is zinvol oud worden

Gelukkig oud worden is zinvol oud worden

Wat is de waarde van kunst en cultuur in de langdurige zorg en ondersteuning? En hoe kunnen cultuurdeelname en kunstbeoefening bijdragen aan de kwaliteit van leven van ouderen? Crétien van Kampen en Sanne Scholten, beiden met ruime kennis op dit vlak, delen hun visie vandaag in een e-magazine op de website van ZonMw: ‘Zorg gaat ook om zingeving, om een waardevol leven.’ Met een reflectie van Tineke Abma namens Leyden Academy.

Zorg en kunst kunnen elkaar nog veel meer versterken
De 80-jarige meneer Pamuk brengt zijn dagen veelal alleen door. Echt thuis in deze tijd voelt hij zich niet. Wat mist hij? Hoe krijgt hij meer zin in het leven? Dit is de rode draad in het essay ‘Gelukkig ouder worden in een veranderende samenleving. Een pleidooi voor zingeving en creativiteit’ van Crétien van Campen, wetenschappelijk onderzoeker bij het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) en voorzitter van de ZonMw-programmacommissie Kunst en cultuur in de Langdurige zorg en ondersteuning.

‘Rapporten staan vaak bol van cijfers en trends, terwijl het uiteindelijk gaat om mensen en hun levensverhalen. Om ons daarvan bewust te zijn, heb ik ervoor gekozen deze – weliswaar fictieve, maar gebaseerd op onderzoeksresultaten – meneer Pamuk centraal te stellen’, licht Van Campen zijn keuze toe. In het essay verkent hij welke aspecten van het leven bijdragen aan gelukkig ouder worden.

Kunst en cultuur als motor
Volgens Van Campen zijn drie zaken daarbij van groot belang: ‘Actief blijven, niet alleen fysiek maar ook mentaal en sociaal. Betrokken blijven, jezelf onderdeel voelen van de samenleving dus. En van betekenis zijn, het gevoel hebben dat je ertoe doet. Die aspecten maken dat een mens zin heeft in het leven.’ Kunst en cultuur kunnen op al deze facetten positieve impact hebben. ‘Als een soort motor kan het uitdagen om in actie te komen. Iets creëren of ergens aan bijdragen, wellicht voor een publiek, zorgt voor betrokkenheid en geeft betekenis.’

Toch is er volgens Van Campen nog niet altijd genoeg aandacht voor de rol die kunst en cultuur binnen de langdurige zorg en ondersteuning kan spelen. ‘De verbinding tussen die werelden kan sterker. Er worden nog verschillende talen gesproken. De zorgverlener kan heel goed helpen, maar kijkt nog te vaak vanuit beperkingen. Of heeft een vast protocol om oplossingen te bieden. Voor kunst en cultuur is er geen formule of vast recept. De vorm moet aansluiten bij mensen, hun levenssituatie en biografie. De kunstenaar ziet die persoon en denkt: Hoe kan ik die uitdagen? Hoe kan ik plezier brengen?’

Wereld te winnen
Ook volgens Sanne Scholten, directeur van het LKCA (Landelijk Kennisinstituut voor Cultuureducatie en Amateurkunsten) en vicevoorzitter van de ZonMw-programmacommissie Kunst en cultuur in de Langdurige zorg en ondersteuning, is er nog een wereld te winnen op het gebied van deze verbinding. ‘Decentralisatie maakt een steviger connectie op gemeentelijk niveau mogelijk. Hoe kun je door inzet van kunst en cultuur voorkomen dat zwaardere zorg nodig is?’

Toch komt het nu in de uitvoering vaak neer op losse projecten en subsidies. ‘Enthousiastelingen die ervan zijn doordrongen dat zorg ook gaat om zingeving, om een waardevol leven, zorgen wel dat kunst en cultuur een plek krijgt. Maar daar zou het niet afhankelijk van moeten zijn. Wetenschappelijke onderzoeksresultaten kunnen het inzicht dat dit een levensbehoefte is, nog verder versterken.’

Onderwijs
Scholten hoopt dan ook dat de uitkomst van het participatief actieonderzoek ‘Kunst in de Zorg’ van Leyden Academy on Vitality and Ageing en Amsterdam UMC naar 19 kunstprojecten en programma’s zal bijdragen aan een meer structurele borging van kunst en cultuur in de langdurige zorg en ondersteuning. Daarnaast ziet zij een grotere rol voor het onderwijs. ‘Deze kennis moet niet alleen naar beleidsmakers en instellingen, maar verdient ook een plek in het onderwijs. Professionals moeten weten welke effecten kunst en cultuur hebben op welzijn en gezondheid van ouderen.’

In haar studententijd zag Scholten die effecten voor het eerst met eigen ogen. Tijdens het Smartlappenfestival zongen ouderen in een verzorgingshuis. ‘Het plezier straalde ervan af’, blikt ze terug. ‘Daar heb je eigenlijk geen onderzoek voor nodig. Bij ouderen ligt de nadruk vaak op wat niet meer lukt. Maar bij kunst gaat het om mogelijkheden.’ Ze noemt het voorbeeld van  een project voor mensen met Alzheimer. ‘Een man die altijd muziek maakte, kan dat niet meer. Maar hij kan wel samen zingen met een buddy.’

Wat kan er wél?
Van Campen beaamt het belang van kijken naar wat er wél kan met behulp van kunst en cultuur in langdurige zorg en ondersteuning. ‘Kunstenaars zijn gericht op de eigen kracht van mensen, waar liggen de mogelijkheden? Hoe kan iemand meedoen? Het aanbieden van een rollator is ook belangrijk, maar levert iets heel anders op dan meezingen in een zangkoor.’ Hij ziet creatieve oplossingen voortkomen uit samenwerkingen van kunstenaars met zorgprofessionals. ‘Zij kunnen elkaar aanvullen en helpen vanuit hun eigen kennis. Zo versterken ze elkaar. Deze kruisbestuiving mag nog een stuk intensiever.’

En nee, natuurlijk zijn kunst en cultuur  niet dé oplossingen voor alle problemen. ‘Nee, we zien het niet als het volgende medicijn. Het is juist iets heel anders. Een prikkel, en als je het mij vraagt een levensbehoefte. Niet voor niks hebben 6,4 miljoen Nederlanders er affiniteit mee. Bij eenzaamheid denken we vaak aan een gebrek aan sociale contacten, maar het gaat om betekenisvolle contacten. Kunst en cultuur kan helpen betekenis te vinden en daaruit kunnen die contacten voortkomen.’

Voldoening
Meneer Pamuk komt er in zijn essay achter dat hij het ontzettend leuk vindt weer met techniek bezig te zijn. ‘Het gaat erom iets te vinden dat zin geeft in het leven. Voor meneer Pamuk was dat techniek, voor vele anderen is kunst en cultuur onderdeel van de essentie’, stelt Van Campen. En nee, daarbij moeten we niet alleen maar denken aan het Rijksmuseum of Concertgebouw. ‘Het gaat om alles dat creatieve vaardigheden aanspreekt. Dat kan ook taarten bakken zijn, of stamboomonderzoek, als het maar voldoening geeft.’

Reflectie prof. dr. Tineke Abma, directeur Leyden Academy en hoogleraar Amsterdam UMC: “En niet onbelangrijk: kunst ráákt je”
‘In een participatief actieonderzoek onderzoeken wij – Leyden Academy en Amsterdam UMC – samen met ouderen, kunstenaars, zorgmedewerkers en vrijwilligers sinds maart 2020 de impact van kunst in de zorg op individueel, sociaal en maatschappelijk niveau. De kunstvormen lopen uiteen van theater, tot dans, muziek en beeldend werk. Inmiddels hebben we 472 micro-narratieven (korte verhaalfragmenten) verzameld bij 109 deelnemers, verspreid over 15 kunstinitiatieven en vier programma’s. Uit de eerste analyses blijkt dat kunst bijdraagt aan: a) positieve gevoelens; b) zinvol bezig zijn en blijven leren; en c) de kwaliteit van sociale interacties. Ouderen geven aan dat zij plezier hebben en vrolijk worden, en dat kunst hen helpt om zich beter te voelen. Het bezig zijn met een betekenisvolle activiteit verschaft zin, en stimuleert mensen om zich te blijven ontwikkelen. Een zanger met dementie van een Participatiekoor vertelde hoe hij aanvankelijk dacht dat hij de Erbarme Dich partituur van Bach niet kon zingen, maar vol trots ontdekte dat hij dit weldegelijk in de vingers kreeg. En een ‘mantelzanger’ ervoer zelf ook hoe betekenisvol haar rol als buddy was: ‘Je doet het met zijn allen … Ja de blijheid van de mensen. Ook na afloop! Het kan alleen maar als je verbinding met elkaar hebt.” We kijken nu naar de vraag waarom het bezig zijn met kunst impact heeft. Wat zijn de werkzame principes? Het lijkt erop dat vooral de actieve participatie belangrijk is. En niet onbelangrijk: kunst ráákt je, zoals een traan die opkomt bij een muziekstuk. Dan ervaar je dat je leeft.’

HAN-Centre for Creativity presenteert webinar Tineke Abma

HAN-Centre for Creativity presenteert webinar Tineke Abma

“Je doet het met zijn allen… Ja de blijheid van de mensen. Ook na afloop! Het kan alleen maar als je verbinding met elkaar hebt.”

Ouderen die meedoen aan culturele activiteiten zijn vaak razend enthousiast. Er zijn dan ook veel mooie initiatieven en programma’s, maar het aanbod is versnipperd en de positieve effecten en werkzame principes zijn nog nauwelijks onderzocht. Wat kunnen kunst en cultuur betekenen voor de gezondheid en het welbevinden van ouderen? In een participatief actieonderzoek onderzoeken Leyden Academy on Vitality and Ageing en Amsterdam UMC samen met ouderen, kunstenaars, zorgmedewerkers en vrijwilligers sinds maart 2020 de impact van kunst in de zorg op individueel, sociaal en maatschappelijk niveau. Inmiddels zijn er 472 micro-narratieven (korte verhaalfragmenten) verzameld bij 109 deelnemers, verspreid over vijftien kunstinitiatieven en vier programma’s.

In een webinar deelt hoogleraar Tineke Abma op donderdag 18 maart van 15.00-16.00 uur tussentijdse bevindingen vanuit wetenschappelijk onderzoek, geïllustreerd door aansprekende voorbeelden uit de praktijk. Zoals de Participatiekoren waarin mensen met dementie en ‘mantelzangers’ samen zingen. Klik hier om u in te schrijven voor deze gratis webinar.

Bookazine Lang Leve Kunst – Ouderen in de hoofdrol

Bookazine Lang Leve Kunst – Ouderen in de hoofdrol

Begin februari 2021 is de bookazine Lang Leven Kunst – Ouderen in de hoofdrol verschenen. Deze bundeling van prachtige verhalen toont ouderen die troost, energie, contacten en zingeving halen uit hun toneelspel, schilderen, muziek en andere vormen van kunstbeoefening. Zoals Oscar die, toen hij bijna 90 jaar was, met andere ouderen op de set stond van de speelfilm Droomoord. En Ans die, na een moeilijke periode, samen met een Poolse student een computeranimatie in elkaar zette en deze voor een volle zaal mocht presenteren.

“Ook op hogere leeftijd kun je het leven op een nieuwe manier in eigen hand nemen. Doen wat je leuk vindt.” – deelnemer

Kunst- en cultuurparticipatie
Deze en veel andere verrijkende ervaringen zijn onderdeel van Lang Leve Kunst. Dit programma stimuleert sinds 2013 kunst- en cultuurparticipatie van ouderen in Nederland. Het nu in het leven geroepen Lang Leve Kunst Fonds zal de kunst- en cultuurparticipatie van ouderen in Nederland verder stimuleren en is een initiatief van Fonds Sluyterman van Loo, Stichting RCOAK en het Prins Bernhard Cultuurfonds.

De waarde van kunst
Kunst geeft ouderen plezier, zoals de verhalen in deze bundel vertellen. Maar is dat zoveel anders dan bij samen koffie drinken of tuinieren? Wat is de waarde van kunst? Voorafgaand aan de verhalen gaan in de bookazine initiatiefnemers Frieda de Pater en Koeno Sluyterman van Loo samen met prof. dr. Tineke Abma in op de waarde van kunstparticipatie door ouderen en het onderzoek Kunst in de zorg dat onder leiding van Tineke wordt uitgevoerd door Leyden Academy en Amsterdam UMC.

Helpt u mee?
Het is de ambitie dat er overal in Nederland aanbod van kunst- en cultuurprojecten voor ouderen komt. Helpt u mee door samen zulke activiteiten met en voor ouderen te organiseren? We kijken uit naar uw ideeën. Op www.langlevekunst.nl vindt u meer informatie over het fonds, het proces en de voorwaarden om een financiële bijdrage aan te vragen voor uw initiatief.

“Als ik dit niet had gehad, had ik nu alleen thuis gezeten, maar nu sta ik hier toneel te spelen en te praten met allemaal leuke mensen!” – deelnemer

Benieuwd naar het bookazine van Lang Leve Kunst? Klik dan op deze link om de pdf heel gemakkelijk op te vragen. Kijk, lees en laat u inspireren!

Deelonderzoek Kunst in de zorg: “Ik zing vals, maar ik zing wel”

Deelonderzoek Kunst in de zorg: “Ik zing vals, maar ik zing wel”

Wat is de waarde van actieve kunstparticipatie voor senioren? Dat is één van de vragen die centraal staan in het onderzoek Kunst in de zorg dat wordt uitgevoerd door Leyden Academy en Amsterdam UMC, en gefinancierd door ZonMw. Op 1 februari jl. deelden we met betrokkenen de bevindingen van een deelonderzoek met SenseMaker®. Deze software helpt om de verhalen van ouderen te analyseren op kwantitatief niveau en om patronen te ontdekken. De deelnemers vertellen hun ervaringen en geven hier zelf duiding aan met behulp van een kleine set vragen.

De uitkomsten zijn gepresenteerd aan verschillende betrokkenen bij het onderzoek, zoals kunstenaars en de programmacommissie, met als doel deze te valideren. Ook vergelijken we de uitkomsten met internationale literatuur. U kunt de pdf van de presentatie hier lezen, of bekijk de video van de bijeenkomst zelf.

“Sinds ik Parkinson heb, kon ik niet meer zingen. Er kwam geen geluid meer uit mijn mond. Dus toen heb ik me er op gezet om weer te leren zingen. Elke dag oefenen… Ik heb mezelf wel weer leren zingen eigenlijk. Dus dat is leuk als dat dan is gelukt. Dus dat is een bijkomstigheid die ik niet ingeschat had. Ik zing wel vals, maar ik zing wel.”
Deelnemer Kunst in de zorg (dame, in de zestig)

Belangrijkste bevindingen
Uit het deelonderzoek met SenseMaker blijkt dat actieve kunstparticipatie oudere deelnemers vooral het volgende biedt:

  1. Positiviteit: vrolijk zijn, ontsnappen, genieten, ‘beter voelen’
  2. Zingeving door uitgedaagd worden en een leven lang leren
  3. Kwalitatieve sociale interacties: ‘op een andere manier contact’

“Je komt er altijd blij vandaan en we lachen veel. Als je iets nieuws leert, dan voel je je ook wel weer een beetje kind. Dat is zo leuk eraan ook hè. … Ik voel me heerlijk kinderlijk, speels. Het gaat bijna als vanzelf.”
Deelnemer Kunst in de zorg (dame, in de zeventig)

Tijdens de sessie op 1 februari zijn enkele opvallende bevindingen besproken die voor het onderzoeksteam nog onduidelijk waren, of waar vragen over waren, zoals:

Lichamelijkheid
De verhalen van senioren die deelnemen aan kunstinitiatieven en -programma’s leggen de focus beperkt op lichamelijkheid. Kunstenaars leggen uit dat dit zou kunnen komen omdat ze focussen op wat wél kan en dat de activiteit het lichaam even doet vergeten. Ook zinspelen ze op een verbinding tussen lichaam en geest en het gunstige effect van positiviteit op het lichaam.

Vrijheid ervaren
Ook komt naar voren dat met name senioren die afhankelijk zijn van thuiszorg of in een verpleeghuis wonen, ervaringen delen waarin ‘vrij voelen’ een belangrijke rol speelt. Kunstenaars denken dat dit komt doordat zij een proces van ‘vrije expressie’ faciliteren in hun activiteiten, dat mensen even geen hulp nodig hebben, of niet ‘ziek’ zijn tijdens de activiteit. Daarnaast geven ze aan dat senioren zich vaak gezien en uitgedaagd voelen, en zo ontsnappen aan het dagelijkse ritme en de gang van zaken die soms opgelegd wordt door anderen.

Neem voor meer informatie contact op met Lieke de Kock, neem een kijkje op de website Kunst in de zorg of schrijf u in voor de nieuwsbrief.

Kijk terug: online conferentie Een nieuwe generatie ouderen langer thuis

Kijk terug: online conferentie Een nieuwe generatie ouderen langer thuis

De online conferentie ‘Een nieuwe generatie ouderen langer thuis’ op woensdag 25 november jl. was een doorslaand succes. Maar liefst 3.200 ouderen, medewerkers in zorg en welzijn, mantelzorgers, onderzoekers, bestuurders en beleidsmakers namen deel aan dit virtuele evenement, dat een keuze bood uit meer dan 60 inspirerende lezingen, workshops en panelgesprekken.

Op de event website kunt u tot 1 januari a.s. alle sessies terugzien. U hoeft alleen maar in te loggen met uw e-mailadres. Bekijk bijvoorbeeld de videospeech van minister Hugo de Jonge, de lezing van professor Erik Scherder (“daag uw hersenen uit!”) of het interessante afsluitende gesprek met oud-politicus Jan Terlouw en zijn dochter Sanne, over zingeving en de kijk op ouder worden.

Als kennispartner van de conferentie was Leyden Academy betrokken bij diverse sessies, die alle in zijn geheel zijn opgenomen. U kunt de video’s (elk ca. 45 minuten) hieronder direct terugzien:

Hoe geven we ouderen echt een stem?
Hoe zorgen we dat ouderen een volwaardige stem krijgen in beleid, onderzoek en zorg? Tineke Abma vertelde in deze sessie dat er steeds meer behoefte ontstaat aan nieuwe, directe vormen van zeggenschap. Dit kwam vervolgens mooi tot uiting in een vraaggesprek met zorgbestuurder Anke Huppertz en bewoner Broeder Gait (83) van De Beyart in Maastricht, die de innovatieve oplossing Tante Co in gebruik hebben genomen. Marilyn Haimé deelde openhartig haar ervaringen als lid van de Raad van Ouderen én als mantelzorger van haar moeder.
-> bekijk deze sessie via deze link

Leefplezierplan op locatie: van theorie naar praktijk
In deze talkshow onder leiding van Josanne Huijg deelden projectleider Jan Ravensbergen, sociaal ondernemer Lieke Sips van Zorggroep Elde Maasduinen en locatiemanager Mariët Tonen van Stichting Azora hun ervaringen met de implementatie van het Leefplezierplan op twee locaties voor de verpleeghuiszorg. Wat gebeurt er als je het leefplezier van bewoners in de zorgpraktijk als uitgangspunt neemt: wat komt erbij kijken, wat levert het op en waar loop je tegenaan?
-> bekijk deze sessie via deze link

Samen oud worden: hebben woongemeenschappen de toekomst?
In deze sessie werd een overzicht gepresenteerd van de laatste trends rond het wonen van ouderen. Welke gemeenschappelijke woonvormen zijn er? Welke woonwensen hebben ouderen? En hoe betrek je ouderen bij de vormgeving van gemeenschappelijk woonvormen? Aan het woord kwamen Yvonne Witter van platform ZorgSaamWonen, Lex van Delden en Coen van den Heuvel namens de Raad van Ouderen.
-> bekijk deze sessie via deze link

Kunst in langdurige zorg en ondersteuning
Er is steeds meer bewijs voor de positieve effecten van kunst en cultuur op de gezondheid en het welbevinden van ouderen en de mensen om hen heen. Kunstinitiatieven zijn echter nog vaak incidenteel van aard en het aanbod is versnipperd. Presentator Judith de Bruijn ging in gesprek met initiatiefnemer Erik Zwiers en deelnemer Franc Janssen van de Participatiekoren, met Machteld van der Meij van de Gruitpoort (initiatief Kunst door de brievenbus) en zorgbestuurder Marie-Claire van Hek (AxionContinu), en ten slotte met Tineke Abma en Sanne Scholten (LKCA). De sprekers bedachten ter plekke samen het ‘6 B-model’, om kunst en cultuur een duurzame plek geven in de langdurige zorg.
-> bekijk deze sessie via deze link. Het rapport Kunst in tijden van corona vindt u hier

Leren in de zorgpraktijk
Hoe leren medewerkers in de ouderenzorg het liefst? Sanne Schweers en Marie-Louise Kok deelden hun ervaringen met ‘microlearning’, hapklare leereenheden van maximaal 1,5 minuut, aan de hand van de videoreeks Liefdevolle zorg in de praktijk die vorig jaar is ontwikkeld. Kort en krachtig lesmateriaal dat goed past bij de doelgroep, zo blijkt onder meer uit een onderzoek onder 200 zorgverleners.
-> bekijk deze sessie via deze link

Bereiken en betrekken van ouderen, hoe doe je dat?
Onder leiding van Lea Bouwmeester sprak Lucia Thielman samen met Els Hofman (Movisie), Nelly van Maar (De Schrijversbuurt), huisarts Sandra Snoeren en Leonieke Schouwenburg (stichting Inclusia) over het beter bereiken en betrekken van ouderen. Beeldtekenaar Rolf Resink zorgde voor een mooi beeldverslag.
-> bekijk deze sessie via deze link

 

Kijk voor meer informatie over de conferentie, de diverse partners en de editie van 2021 op de website van Een nieuwe generatie ouderen(zorg).

Embrace: door muziek je persoonlijkheid weer tot leven gebracht

Embrace: door muziek je persoonlijkheid weer tot leven gebracht

Leden van de onderzoeksgroep Kunst in de Zorg zijn de afgelopen weken in gesprek gegaan met kunstenaars om werkzame elementen van hun werk te analyseren, zo ook met projectleiders en musici van Embrace Nederland. Door het maken van muziek haal je niet alleen herinneringen op, maar ook een stukje van het ‘zijn’ van die persoon. Vooral bij mensen met dementie is dit een belangrijke waarde, omdat het idee heerst dat de persoonlijkheid van iemand met dementie langzaam verdwijnt naarmate de hersenen steeds verder beschadigen. Dit idee is gebaseerd op de gedachte dat lichaam en geest van elkaar gescheiden zijn. ‘Wie iemand is’ zou dan puur gebaseerd zijn op cognitie, het kunnen uitspreken of benoemen van emotie en het verbaal ophalen van herinneringen.

Er zijn voorbeelden uit de praktijk en literatuur die hier een tegengeluid over laten horen. Zo heeft Pia Kontos, onderzoeker aan de universiteit van Toronto, veel geschreven over embodied personhood bij mensen met dementie. Zij onderzoekt het idee dat ‘wie je bent’ ook opgeslagen zit in het lichaam. Ons lichaam en niet alleen onze geest is aanwezig bij alle ervaringen en sociale interacties in ons leven. Sommige aspecten van onze persoonlijkheid zijn onderdeel van ons lichaam, en blijven dus bestaan, ondanks cognitieve achteruitgang. Denk bijvoorbeeld aan de manier van bewegen van iemand die altijd yoga les heeft gegeven, het gevoel wat je iedere keer weer krijgt wanneer je de muziek van je geboortegrond hoort, het ritme van een leven lang werken in een fabriek, allemaal dingen die zijn opgeslagen in het lichaam. Muziek, en andere vormen van kunst, kunnen hier wellicht een aanspraak op doen: door bijvoorbeeld het ritme of de dynamiek van iemands manier van bewegen te volgen, wordt de persoonlijkheid van diegene als het ware ter plekke tot leven gebracht. Zo is het misschien mogelijk om weer even iets te zien van wie zo iemand was, of wie hij of zij op dit moment is.

Kontos benoemt dat kunstzinnige activiteiten een beroep doen op emotie en non-verbale communicatie en dus juist gericht zijn op manieren waarop iemand zich door zijn of haar lichaam nog kan uitdrukken. Het geeft mensen de kans een stukje van hun persoon te laten zien. Gezien en gekend worden is een behoefte die iedereen heeft, ook mensen met dementie. Gezien worden betekent ertoe doen, er nog mogen zijn: Ik ben ik, omdat jij mij kent.

Literatuur
Kontos P,  Martin W. Embodiment and dementia: exploring critical narratives of selfhood, surveillance, and dementia care. Dementia (London, England) 2013;12(3):288-302. https://doi.org/10.1177/1471301213479787

Het project Muziek en Dementie van Embrace Nederland maakt onderdeel uit van het onderzoeksproject Kunst in de Zorg. De foto’s zijn gemaakt door Bob de Boer.

Concertfilm Erbarme dich maakt veel emoties los

Concertfilm Erbarme dich maakt veel emoties los

Op maandag 21 september jl. werd Wereld Alzheimerdag afgesloten met de online première van de concertfilm ‘Erbarme dich’. Tijdens de anderhalf uur durende film zingen zestig zangers met en zonder dementie van participatiekoren uit Haarlem, Bergen en Midden Delfland de hoogtepunten uit de Matthäus Passion. Bekende stukken als ‘Kommt ihr Töchter’ en de aria’s ‘Aus Liebe’ en ‘Erbarme dich’ worden in de film afgewisseld met voordrachten van brieven die mensen met dementie en hun naasten tijdens de coronacrisis hebben geschreven.

Geen concerten, maar een film
‘Erbarme dich’ zou aanvankelijk dit voorjaar live uitgevoerd worden, maar vanwege de lockdown kwamen veel zangers en muzikanten thuis te zitten. De impact hiervan op de mensen in de verpleeghuizen en hun naasten is groot. Voor artistiek leider Erik Zwiers was dit aanleiding om er alles aan te doen zo snel mogelijk weer te gaan zingen: “Je staat er wellicht niet bij stil, maar samen zingen is voor mensen met dementie enorm belangrijk. Musiceren heeft een enorm positief effect op het brein en de gezamenlijkheid van koorzang geeft zin aan het leven. Dat is zeker het geval als daar een artistieke uitdaging bij komt kijken, zoals bij de Matthäus Passion. Als je dit niet meer mag doen, dan valt de bodem onder je bestaan weg.”

Tranen van ontroering
De film maakt veel emoties los. Professor Philip Scheltens, directeur van het Alzheimercentrum Amsterdam UMC en groot Bachliefhebber: “De muziek en de verhalen raken je. De manier waarop de zangers en zangeressen zich inzetten, zo ontroerend!” Ook op social media reageerden veel kijkers: van “Kippenvel” tot “Ongelooflijk hoe de verhalen en de muziek elkaar versterken. Tranen in mijn ogen”. Na het slotakkoord van ‘Wir setzen ons mit Tränen nieder’ schrijft iemand: “Tsjonge, hier moet ik echt even van bijkomen. Práchtig!”

Erbarme dich online en on tour
Erbarme dich is online te bekijken op YouTube (zie hieronder). De film gaat de komende maanden ook op tour langs verpleeghuizen en Alzheimercafé’s. Voorstellingen met een uitgebreide nabespreking zijn te boeken via Erik Zwiers.

Het participatiekoor maakt onderdeel uit van ‘Kunst in de Zorg’, een onderzoeksproject waar Amsterdam UMC en Leyden Academy de waarde van kunst in de langdurige zorg van bestaande initiatieven beschrijven. Klik hier voor meer informatie.

Kunst en cultuur in de langdurige zorg

Kunst en cultuur in de langdurige zorg


Er is steeds meer bewijs voor de positieve impact van kunst en cultuur op de gezondheid en het sociale welbevinden van ouderen. Hoewel het veelal wordt herkend en nationaal en internationaal wordt ondersteund in de literatuur, is het bewijs versnipperd. Bovendien ontbreekt het aan passend onderzoek naar de implementatie en continuatie van kunstinitiatieven. Ook de Wereld Gezondheidsorganisatie ondersteund de wereldwijde beweging voor meer kunst in de zorg.

De waarde van kunst in de zorg
Dans, tekenen, muziek, zang, poëzie, theater en beeldende vorming samen met een kunstenaar en andere senioren. Welke waarde heeft dat op individueel, sociaal en maatschappelijk niveau? Vanuit het programma Kunst en Cultuur in de Langdurige Zorg en Ondersteuning hebben Leyden Academy en Amsterdam UMC bij achttien bestaande kunstinitiatieven 470 verhalen van deelnemende ouderen opgehaald en zijn er veertig observaties uitgevoerd. Vervolgens zijn de onderliggende werkzame principes beschreven en is de impact geëvalueerd.

In 2021 zijn de bevindingen van het participatief actieonderzoek gepresenteerd in een online manifestatie. Het voornaamste resultaat is dat kunst plezier, positiviteit en diepgaand contact brengt, en dat het uitdaagt. Leyden Academy en Amsterdam UMC geven een stevige wetenschappelijke onderbouwing en versterken hiermee de plaats van kunst binnen de zorgpraktijk én dragen bij aan de kwaliteit van leven van ouderen. Je kunt vertellen over kunstparticipatie, maar je kunt het pas écht begrijpen als je het ervaart. Daarom is in samenwerking met kunstenaar Janine Schrijver de publicatie ‘Kunst is goud waard’ gemaakt, dat een beroep doet op de zintuigen en de lezer laat ervaren wat kunst kan doen. Klik hier voor de factsheet.

“Door kunst kan je jezelf uiten, je verbonden voelen met anderen, even je beperkingen vergeten en benaderd worden vanuit wat je nog wél kunt. Naast ouderen onderstrepen ook zorgmedewerkers, mantelzorgers en kunstenaars de waarde van de activiteiten voor henzelf. Zij ervaren plezier, diepgaand contact en worden uitgedaagd in hun vak.”– hoogleraar Tineke Abma, directeur Leyden Academy

Kunst in tijden van corona
De beperkingen die de coronamaatregelen vanaf maart 2020 met zich meebrengen, zorgden voor een koerswijziging in het project. Vaak slaagden de betrokken kunstenaars erin om een alternatieve invulling te geven aan hun activiteiten, want juist in deze moeilijke tijd hadden ouderen behoefte aan afleiding, inspiratie, troost en contact. Zoals een deelnemer aan het onderzoek het verwoordde: “Door corona komen er nog heel veel problemen natuurlijk. En je zou bijna denken voordat mensen straks een psychiater of een psycholoog nodig hebben, breng er maar een doek naartoe en een hoop penselen en verf, en laat mensen daar gewoon van genieten.”

“Pas achteraf hoorde ik dat dit een van de deelnemers had geholpen om uit de neerslachtigheid te komen. Die middagen betekenden zoveel voor hen. Het gaf ze iets heel anders om zich op te concentreren.” – Theatermaker De Rimpel

Dit programma was een gezamenlijk initiatief van ZonMw, Stichting RCOAK, Fonds Sluyterman van Loo en de ministeries van OCW en VWS. Het onderzoeksteam bestond, naast onderzoekers van Leyden Academy en Amsterdam UMC, uit kunstenaar Janine Schrijver (Stichting B.a.d. Rotterdam), en onderzoekers vanuit verschillende wetenschappelijke disciplines en ouderen die erop toezien dat hun perspectief centraal staat. Ook de Hogeschool van Amsterdam en het Verwey-Jonker Instituut maakten deel uit van het bredere consortium.

Leyden Academy en Amsterdam UMC onderzoeken waarde kunst in de zorg

Leyden Academy en Amsterdam UMC onderzoeken waarde kunst in de zorg

Dans, tekenen, muziek, zang, poëzie, theater en beeldende vorming samen met een kunstenaar en andere senioren. Welke waarde heeft dat op individueel, sociaal en maatschappelijk niveau? Vanuit het programma Kunst en Cultuur in de Langdurige Zorg en Ondersteuning heeft ZonMw besloten een subsidie toe te kennen aan Leyden Academy en Amsterdam UMC om samen onderzoek te doen naar de waarde van kunst in de langdurige zorg. De onderzoekers gaan bestaande kunstinitiatieven in de zorg beschrijven, de impact evalueren en op zoek naar de onderliggende werkzame principes. Met als uiteindelijk doel deze voor een breder publiek inzichtelijk en bruikbaar te maken, om de zorgpraktijk te versterken én bij te dragen aan de kwaliteit van leven van oudere mensen. Het project sluit aan op een wereldwijde beweging voor meer kunst in de zorg, ondersteund door de Wereld Gezondheidsorganisatie.

Waarde van kunst en creativiteit
De programmacommissie van ZonMw ontving zes subsidieaanvragen, waarbij de aanvragers de gelegenheid kregen om hun voorstel te pitchen. De keuze viel op de inzending ‘Art for Senior Positive Health and Well-Being. Capturing the Impact of Art(s)- based Initiatives and Arts-based Program’ onder leiding van Tineke Abma, directeur van Leyden Academy en tevens hoogleraar Participatie & Diversiteit in Amsterdam UMC. Abma is verheugd met de toekenning: “Er zijn in Nederland veel kunstinitiatieven in de langdurige zorg en ook binnen zorgorganisaties zijn er diverse programma’s ontwikkeld. We voelen allemaal dat kunst en creativiteit in de zorg heel waardevol kunnen zijn: om jezelf te kunnen uiten, je verbonden te voelen met anderen, even je te beperkingen vergeten en benaderd te worden vanuit wat je nog wél kunt. Maar die waarde is best lastig om goed te meten. We willen ons graag inzetten om die waarde wetenschappelijk te onderbouwen en bestaande en nieuwe kunstprojecten in de zorg zo een steviger fundament te geven.”

Unieke samenwerking
Leyden Academy en Amsterdam UMC starten in 2020 met een participatief actieonderzoek waarbij wordt gezocht naar verhalen en beelden over de waarde van kunst in de zorg. Daarnaast biedt het onderzoek de mogelijkheid om samen te leren met betrokkenen in de diverse bestaande initiatieven en programma’s, wat direct kan leiden tot concrete acties met een positieve impact. Het team bestaat uit onderzoekers vanuit verschillende wetenschappelijke disciplines en senioren die er als co-onderzoekers op toezien dat het perspectief van ouderen in alle fasen wordt meegenomen. Ook maakt kunstenares Janine Schrijver (Stichting B.a.d. Rotterdam) deel uit van het team, waarbij zij ook haar netwerk zal inzetten. De Hogeschool van Amsterdam en het Verwey-Jonker Instituut maken deel uit van het bredere consortium. Een unieke samenwerking, volgens Abma: “De directe betrokkenheid van ouderen en een ‘scholarly artist’, al vanaf de aanvraag, is heel bijzonder. Voor mij persoonlijk is de samenwerking tussen Leyden Academy en Amsterdam UMC speciaal, gezien mijn verbondenheid met beide instituten, maar deze combinatie is ook onmisbaar om dit project goed te kunnen doen. We hadden dit afzonderlijk nooit gekund.”

Veel enthousiasme
Betrokkenen vanuit de initiatieven en programma’s zijn enthousiast om mee te werken aan het project. Abma signaleert: “Mensen staan te popelen om te beginnen, liever gisteren dan vandaag. Ook ouderen met een passie voor kunst melden zich al bij ons, omdat ze een bijdrage willen leveren. Zo sprak ik gisteren met een oud-docente Kunst en Cultuur die na haar pensioen weer met glaskunst is begonnen en graag met ons meedenkt. We gaan in gesprek hoe deze betrokkenheid vorm te geven, zodat we ouderen een stem kunnen geven.”

Meer informatie over dit projectonderzoek? Bezoek de website van Kunst in de Zorg of neem contact op met Jolanda Lindenberg.