Participatief onderzoek Archieven - Pagina 2 van 3

Generatie Mixer: Jong en oud verbonden in fantasie

Jong en oud verbonden in fantasie. Dat is Generatie Mixer! Gedurende een aantal bijeenkomsten creëren basisschoolleerlingen en ouderen uit de wijk een fantasiewereld. Bijvoorbeeld een eiland dat nooit eerder is ontdekt. Wat is er allemaal te vinden op dat eiland? Wie leven daar? Middels speloefeningen, creatieve schrijfopdrachten, het bouwen van decors, muziek en allerlei verschillende kunstvormen, komt de wereld tot leven. Iedere deelnemer wordt zijn eigen verzonnen personage. In die samenleving waar alles mogelijk is, ervaren zij de gekste avonturen.

“Kinderen dagen ouderen uit om nieuwe grenzen te verkennen en op speelse wijze verleiden ze hen om over hun eigen ‘schaamte’ heen te stappen… Iedereen, ongeacht leeftijd, heeft nog een kind in zich en als je dat aanboort, kunnen fantastische dingen gebeuren.” – oudere deelnemer Generatie Mixer

Aanleiding
In onze samenleving spelen diverse uitdagingen een rol: het aantal ouderen in de samenleving neemt toe, terwijl het aantal zorgmedewerkers afneemt. Het aantal leerkrachten in het basisonderwijs neemt af, terwijl het aantal werkende ouders toeneemt (en daarmee hun bijdrage op school afneemt). Dat we het samen moeten doen is iets wat steeds meer tot ons doordringt. Hoe we dit moeten doen is niet altijd voor de hand liggend of concreet.

Tegenover deze uitdagingen staan kansen. Ouderen blijven namelijk ook langer fit en vitaal. Deze ouderen kunnen en willen graag van betekenis zijn voor anderen, bijvoorbeeld voor basisscholen bij hen in de wijk. Op basisscholen is burgerschap een wettelijk verplichte leerlijn, waarin kinderen leren dat het van belang is om iets voor de maatschappij te betekenen, bijvoorbeeld omkijken naar ouderen die bij hen in de buurt wonen.

De link tussen basisscholen en ouderen uit de wijk wordt nog niet vaak gelegd. Generatie Mixer biedt een kans om ouderen op een betekenisvolle en duurzame manier te betrekken bij de school. Uit onderzoek van Leyden Academy bleek dat kunstparticipatie goed oud worden kan bevorderen. Het biedt ouderen uitdaging, betekenisvolle verbinding en positieve gevoelens (zie voor meer info: http://www.kunstindezorg.com).

Een kunstproject als Generatie Mixer, waarbij kinderen en ouderen op een kunstzinnige manier samenwerken op de basisschool, biedt dus de perfecte kans om deze generaties met elkaar in contact te brengen en elkaar echt te leren kennen en waarderen. Zo ontstaat een win-win situatie voor zowel basisschoolleerlingen als lokale ouderen, als leerkrachten op school.

Doelstelling
Generatie Mixer streeft naar impact op zowel micro-, meso-, als macroniveau: kinderen, ouderen, leerkrachten en het landelijke basisonderwijs. Daartoe hebben we de volgende doelstellingen geformuleerd:

Het breed ontwikkelen van talenten van kinderen en ouderen
Het bevorderen van sociale vaardigheden en mentaal welzijn van kinderen en ouderen
Het verbinden van de basisschool met (ouderen uit) de wijk
Deskundigheidsbevordering en inspiratie van leerkrachten binnen het basisonderwijs
Een borgingstraject ontwikkelen voor een innovatieve onderwijsmethodiek die aansluit bij zowel het burgerschaps- als kunst- en cultuuronderwijs op de basisschool

Achtergrond
Generatie Mixer is gebaseerd op de lesmethode Imaginary Communities (vertaald: verzonnen samenlevingen), ontwikkeld, onderbouwd en onderzocht door Chol Theatre, een theatergezelschap uit Huddersfield, Engeland. In 2023 heeft Leyden Academy in samenwerking met Amphion Cultuurbedrijf, ondersteund door het Fonds voor Cultuurparticipatie en Jo Visser Fonds, Imaginary Communities naar Nederland gehaald en verder ontwikkeld door de methode geschikt te maken voor kinderen én ouderen. Dat werd Generatie Mixer. De eerste geslaagde pilot vond plaats op OBS Rozengaardsweide in Hengelo, Gelderland. Dat smaakt naar meer en op dit moment werken we bij Leyden Academy aan een verdere uitrol van het project binnen het Nederlandse basisonderwijs.

De dramamethode
Imaginary Communities bestaat uit verschillende stappen, zodat deelnemers op een veilige, activerende manier worden meegenomen in het proces van opgaan in hun verzonnen wereld. Eerst worden ideeën verzameld. Dan wordt de wereld samen ontworpen: welke plekken zijn hier allemaal? Hierna veranderen deelnemers langzaam in personages die in die wereld leven. Vervolgens beleven die personages allerlei avonturen die zich afspelen in deze verzonnen wereld. De theaterdocenten begeleiden de deelnemers door allerlei verhalende strategieën toe te passen. Binnen de methode is veel ruimte voor eigen invulling van de kunstenaars en deelnemers. Zo kan er worden gevarieerd met kunstvormen en materialen, en komen ieders ideeën, talenten en verhalen aan bod.

Chol Theatre maakte een filmpje (3,12 min) over Imaginary Communities:

Onderzoek en kennisdeling
Leyden Academy legt in dit project het proces vast en doet onderzoek; wat gebeurt er wanneer er bij ouderen en kinderen gelijktijdig een appel wordt gedaan op hun fantasie en creativiteit? Vragen die voor, tijdens en na het uitvoeren van de pilot worden gesteld zijn:

Wat is er voor nodig om deze methode te vertalen en werkbaar te maken in het Nederlandse cultuuronderwijs?
Hoe kunnen we deze methode verder ontwikkelen zodat deze geschikt wordt voor een intergenerationele doelgroep?
Hoe ervaren jong en oud het deelnemen aan de Generatie Mixer-workshops en wat voor effect heeft deze werkvorm op de intergenerationele interactie?
Hou zouden we deze methode breder kunnen uitrollen binnen Nederland en Engeland, zodat het inzetbaar wordt voor verschillende culturele organisaties ter bevordering van actieve intergenerationele cultuurparticipatie?

Om deze vragen te beantwoorden maken we gebruik van participatief actieonderzoek, dat onderdeel is van het promotietraject van Lieke de Kock. Zij is als onderzoeker nauw betrokken bij de projectleiding en uitvoering. Wil je meer weten over Generatie Mixer of over participatief achtieonderzoek? Neem contact op met Lieke de Kock.

Het project wordt mede mogelijk gemaakt door:

Seksualiteit en intimiteit op latere leeftijd

Een warme aanraking, intieme vriendschap, gepassioneerde liefde en seksuele fantasieën maken deel uit van ons emotioneel welzijn, ook op latere leeftijd. Ze dragen bij aan het goed ouder worden. Onderzoek naar (relationele) behoeften bij ouderen beperkt zich grotendeels tot medisch gerelateerde vraagstukken. We weten onvoldoende hoe thuiswonende mensen van zestig jaar en ouder over het onderwerp denken en hoe zij hun eigen seksualiteit en intimiteit ervaren.

Participatieve benadering
Elena Bendien, senior onderzoeker bij Leyden Academy, en promovenda Jana Kerssies organiseren bijeenkomsten voor ouderen in de vorm van een participatief actieonderzoek. Het doel van de bijeenkomsten is om van gedachten te wisselen over de ervaringen en behoeften van oudere volwassenen rondom seksualiteit en intimiteit op latere leeftijd. Op basis van deze informatieve, inspirerende en vaak ontroerende bijeenkomsten constateren we dat de maatschappelijke beeldvorming van seksualiteit en intimiteit bij ouderen en ook het inzicht daarin, zich in zijn algemeenheid beperkt tot een restrictieve stereotypering, bijvoorbeeld dat ouderen aseksueel zijn.

“Seks is gewoon heerlijk, ook om het samen te beleven. Nu we allebei ‘gehandicapt’ zijn [gezondheidsproblemen ervaren], is er heel weinig echte seksualiteit tussen ons, maar we vallen iedere avond hand in hand in slaap. Als dit voor ons het begin van het eindstation is, en dat kan ik echt vanuit mijn tenen verklaren, dan is het goed…” – Magda, 87 jaar

Waardevolle gesprekken
De deelnemers aan de gesprekken vertegenwoordigen een zeer diverse groep thuiswonende ouderen; vrouwen en mannen tussen 60 en 90+ jaar oud met verschillende etnische achtergronden en uiteenlopende seksuele oriëntatie, koppels en alleenstaande deelnemers, met uiteenlopende beroepen, passies en opvattingen over seksualiteit en intimiteit. Ter illustratie hieronder enkele thema’s die regelmatig in de gesprekken over seksualiteit en intimiteit voorkomen:

Maatschappelijke beeldvorming en taboe: hoe de samenleving denkt over seksualiteit en intimiteit op latere leeftijd en waarom dit onderwerp vaak als taboe wordt beschouwd.
Levensloop: hoe de levenservaring van ouderen hun opvatting over seksualiteit en intimiteit heeft gevormd.
Diversiteit: een tal van mogelijke onderwerpen, zoals lhbtiq+-kwesties, interculturele diversiteit, en polyamoureuze relaties.
Bespreekbaarheid: communicatie over seksualiteit en intimiteit binnen de sociale kringen van ouderen.
Gezondheidsaspecten: over de impact van aan gezondheid gerelateerde kwesties op de seksualiteit en intimiteit van ouderen, op hun zelfbeeld en op de relationele dynamieken.
Huidige representatie: over hoe ouderen zichzelf en hun ervaringen op het gebied van seksualiteit en intimiteit in de samenleving terugzien (of niet), en wat gevolgen daarvan zijn.

“Seksualiteit, voor mij is er een eindpunt gekomen. Ik ben blij dat ik het heb kunnen beleven, ik heb ervan genoten. Weliswaar heeft het 25 jaar geduurd eer ik in de gaten had hoe ik kon genieten. Maar wat ik heb kunnen genieten was intens en daar ben ik heel dankbaar voor.” – Miet, 82 jaar

Lust op leeftijd
Op grond van onze bevindingen van het afgelopen jaar hebben de deelnemers geïnspireerd tot het maken van een videoreeks, door en voor oudere volwassenen in Nederland en België. Het doel hiervan is om onze kennis over seksualiteit en intimiteit op latere leeftijd te vergroten en ook het gangbare taboe over dit onderwerp te doorbreken. Vragen als ‘Speelt seksualiteit op latere leeftijd een rol?’, ‘Behoort het experimenteren met je intieme relaties en diverse vormen van seksueel genot tot het goed ouder worden?’, ‘Wat voor kennis missen we over seksualiteit en intimiteit op latere leeftijd?’ en ‘Waarom praten we zo weinig over onze behoeften en over creatieve vormen van seksuele zelfexpressie en bevrijding?’ komen hierbij aan bod. Klik hier voor de trailer en om naar de videoreeks te gaan. Veel kijkplezier!

De videoreeks is ontwikkeld door Elena Bendien (senior onderzoeker) en Jana Kerssies (promovenda) van Leyden Academy, in samenwerking met schrijver en gerontoloog Els Messelis en filmmaker Chiel Epskamp. Het project is mede mogelijk gemaakt door het Erasmus+ programma en de Steunstichting Gezondheidszorg Voorschoten.

Met speciale dank aan de deelnemers voor hun persoonlijke verhalen en ervaringen. Zonder hun openheid en vertrouwen was deze videoreeks niet mogelijk geweest.

“In de video’s hoor je het ongecensureerde verhaal van ouderen die moed en lef hebben om hun meest persoonlijke, intieme ervaringen te delen. Omdat ze het doorbreken van het taboe belangrijk vinden. De schoonheid en kracht van hun verhaal voor de camera is adembenemend.” – Elena Bendien, senior onderzoeker

Heb je interesse voor dit project, als deelnemer op oudere leeftijd of als expert op het gebied van seksualiteit en intimiteit op latere leeftijd, laat het ons dan weten via: onderzoek@leydenacademy.nl. Heb je vragen over dit onderwerp? Neem dan contact op met Elena Bendien.

Cultuursensitieve kunst

In de afgelopen jaren deed Leyden Academy onderzoek naar de waarde van actieve kunst- en cultuurparticipatie van ouderen in Nederland. We vonden hierin dat kunst- en cultuurparticipatie niet alleen een positief gevoel geeft, maar mensen verbindt op een diepgaand level en ouderen uitdaagt op creatief en persoonlijk vlak. In de onderzoeken rondom kunstparticipatie tot nu toe, waren vooral kunstprojecten betrokken waar nauwelijks ouderen met een migratieachtergrond aan meededen. Ook internationaal zijn kunstinitiatieven waar deze ouderen aan deelnemen relatief onzichtbaar en onderbelicht. Ook fondsen, zoals het Lang Leve Kunstfonds, zien weinig aanvragen voor initiatieven met ouderen met een migratieachtergrond.

Vraaggerichte inclusie
Toch is er veel aandacht voor inclusie, en heerst de tendens dat kunstparticipatie voor iedereen toegankelijk zou moeten zijn en ook van waarde kan zijn. Maar zit iedereen daar wel op te wachten? Redenen genoeg om inzicht te vergaren in de behoefte van en vraag naar kunstparticipatie van ouderen die niet in Nederland geboren zijn. Door meer inzicht hierin en door samen met ouderen, kunstenaars en initiatiefnemers op te trekken, kan kunstparticipatie op een vraaggerichte manier groeien.

Onderzoek
De doelstelling van dit onderzoeksproject is om inzicht te krijgen in de wensen en behoeften met betrekking tot kunstparticipatie van ouderen die niet in Nederland geboren zijn. Deze doelgroep nemen we in eerste instantie heel breed: van ouderen met een migratieachtergrond die al jaren in Nederland wonen tot nieuwkomers. Het team van onderzoekers, bestaande uit Zohra Bourik en Lieke de Kock, zal in eerste instantie samen met bestaande initiatieven en ouderen met een migratieachtergrond uitzoeken wat voor aanbod er al is. Op welke manier uiten zij hun creativiteit? Moeten we het eigenlijk wel kunst willen noemen, of zit hem dat in andere, al aanwezige gebruiken en tradities? Door dit uit te zoeken en zichtbaar te maken, hopen we dat we vervolgens, samen met kunstenaars en ouderen zelf, kunnen komen tot aanbevelingen wat betreft het participatieve kunstaanbod voor deze doelgroep.

Miriam Verhage: “Samen met ouderen met laaggeletterdheid uitvinden wat het beste werkt”

In elke kwartaalnieuwsbrief van Leyden Academy introduceren we één van onze wetenschappelijke stafleden aan de hand van een actueel onderzoek of nieuwsfeit. In deze editie vertelt Miriam Verhage over onder meer haar samenwerking met ouderen met laaggeletterdheid.

Allereerst de vraag wat je achtergrond is?
Ik ben van origine een cultureel antropoloog. Na een bachelor in Nijmegen volgde ik de research master Cultural Anthropology: Sociocultural Transformation in Utrecht.

Waar houdt je je bij Leyden Academy mee bezig?
Ik werk ondertussen 4,5 jaar bij Leyden Academy. In die periode heb ik aan veel verschillende projecten meegewerkt. Op dit moment ben ik bezig met een promotietraject. Als promovenda hou ik mij bezig met het thema sociale inclusie. En dan met name de sociale inclusie van ouderen met een lagere sociaaleconomische positie. Je kunt hierbij denken aan ouderen die moeite hebben met lezen en schijven, of aan mensen met een kleinere beurs. We weten uit onderzoek dat deze groep mensen een minder lange levensverwachting heeft en over het algemeen een minder goede gezondheid. Maar over hoe ze in het leven staan, hoe ze aankijken tegen ouder worden en welke wensen en ambities ze hebben, is veel minder bekend. Daarnaast worden mensen met een lage sociaaleconomische status vaak op één hoop gegooid. Terwijl ieder mens een uniek levensverhaal heeft en dit verhaal juist maakt dat iedereen ouder worden anders ervaart. Ik vind het erg interessant om samen met diverse groepen ouderen op zoek te gaan naar antwoord op deze vragen. Dit doe ik in diverse projecten zoals:

groepsgesprekken met ouderen, NT1-ers (Nederlands als eerste taal. De term kan verwijzen naar de groep volwassenen die Nederlands als moedertaal heeft, en naar het lees- en schrijfonderwijs aan deze groep mensen);
co-creëren van een gespreksinstrument over ouder worden;
participatief actieonderzoek naar de rol van de buurt;
en een cursus over gezond ouder worden middels Meaningful Play. Daarover straks meer.

Je werkt aan een project waarbij ouderen met laaggeletterdheid zelf nauw betrokken worden. Kun je daarover vertellen?
In al mijn projecten probeer ik samen te werken met de doelgroep. Soms in groepsgesprekken of middels individuele interviews, maar we proberen de doelgroep ook breder te betrekken. Bijvoorbeeld tijdens het ontwikkelen van een gespreksinstrument. Dat was een enorm uitdagend, inspirerend en leerzaam traject. Samen met een groepje ouderen met laaggeletterdheid zijn we gaan tekenen, brainstormen en ontwerpen. Uiteindelijk hebben we gezamenlijk een instrument gemaakt dat voor een brede groep ouderen geschikt is, met simpele woorden en illustraties. Daarnaast starten we binnenkort met een cursus Met plezier gezonder oud!, waarbij we nauw samenwerken met ouderen met laaggeletterdheid. We onderzoeken samen of Meaningful Play, ook wel ‘Betekenisvol spelen’ genoemd, een goede manier is om meer te leren over goed en gezond ouder worden.

Meaningful Play of Betekenisvol spelen? Wat is dat?
Betekenisvol spelen is een manier van spelenderwijs leren. We kennen de methode veelal uit onderzoek en in projecten gericht op (kleine) kinderen. Door bijvoorbeeld Minecraft te spelen, ontwikkelt een kind rekenvaardigheden en ruimtelijk inzicht. Dat is een mooie bijvangst bij het spelen. Leren we als volwassenen nog wel spelenderwijs? Of zijn we het spelen verleerd? In ons project Met plezier gezonder oud!, proberen we samen met ouderen met laaggeletterdheid uit of deze vorm van leren ook geschikt is op latere leeftijd. Ouderen met laaggeletterdheid zijn vaak niet gebaat bij traditionele leermethodes of onderwijs. Ze hebben soms een negatieve leerervaring gehad in het verleden of begrijpen lesmateriaal niet goed genoeg. Leren via een (betekenisvol) spel zou hiervoor een oplossing kunnen zijn. In de winter van 2022 zullen de eerste pilots plaatsvinden.

Je deed veel onderzoek naar eenzaamheid. Wat is jou bijgebleven? Of hoe zou je zelf voorkomen dat je eenzaam wordt op latere leeftijd?
Wat mij vooral is bijgebleven uit de onderzoeken naar eenzaamheid, is dat het ons allen kan treffen. Eenzaamheid is een subjectief ervaren gevoel; het is voor iedereen anders. Sommige mensen met een kleine kennissenkring voelen zich helemaal niet eenzaam, terwijl anderen met een druk sociaal leven dit gevoel wel ervaren. Door een divers en betekenisvol netwerk te onderhouden, kun je zorgen dat je eventuele gevoelens van eenzaamheid kunt verlichten. Helemaal voorkomen van eenzaamheid is een utopie, denk ik. Eenzaamheid is soms onvermijdelijk, bijvoorbeeld na het verlies van een geliefde of dierbare. Het is dan vooral belangrijk om over het gevoel te praten en op zoek te gaan naar manieren om het gevoel een plek te geven en afleiding te vinden.

Meer weten of contact opnemen met Miriam? Stuurt u dan een e-mail aan verhage@leydenacademy.nl.

It takes a village to grow old

Sociale contacten en ontmoetingen in de buurt zijn van belang voor de mensen die er wonen. Veel mensen vinden het prettig om anderen in de openbare ruimte (niet thuis) te ontmoeten. Bijvoorbeeld voor het maken van een praatje of om elkaar iets te vragen. In het project ‘It takes a village to grow old’ proberen we met techniek (kunstmatige intelligentie) en kunstwerken het contact op straat te bevorderen.

Samen op ontdekkingsreis
Samen met de bewoners van de Vondel- en Helmersbuurt in Amsterdam is gekeken hoe de ontwikkeling van een plek ontmoetingen tussen mensen kan bevorderen. We hebben hierbij gekeken naar hoe kunstwerken in de wijk kunnen worden ingezet en naar de meerwaarde van kunstmatige intelligentie hierbij.

Om nabuurschap te ervaren, is het belangrijk om de mensen in de wijk te leren kennen. Dat kan door mensen regelmatig tegen te komen. Dit heet ‘publieke familiariteit’. De man uit de straat kom je ’s ochtends tegen als hij de hond uitlaat. De vrouw die vaak de eendjes voert, zie je tijdens een wandeling op het pleintje. Als je ze vaker ziet, herken je deze mensen als je buren. De plekken waar je andere mensen kan tegenkomen, zijn hiervoor belangrijk. Je moet je er fijn kunnen voelen. Kunst kan hierbij helpen. Het doel is om publieke familiariteit in de buurt te versterken. De weg om daar te komen, is nog niet bepaald. Doordat er burgerwetenschap wordt ingezet, kan de weg worden aangepast. Er zijn meerdere routes mogelijk, maar wat is een fijne weg?

Door de ogen van de bewoners
Door kunst kunnen verschillende generaties elkaar tegenkomen. Zo kan er verbinding ontstaan. Met muziek, geluiden of bewegende beelden, wordt kunst interactief. Daarbij kan interactieve kunst publieke familiariteit bevorderen. Hoe kan interactieve kunst in de wijk eruit zien? Samen met de bewoners gaan we op zoek naar het antwoord op die vraag, maar denk bijvoorbeeld aan:

Een interactief bankje nodigt je uit tot een ontmoeting. Kom je erbij zitten?
Mooie en inspirerende teksten kunnen met licht op verschillende plekken worden geprojecteerd.
Een route van interactieve kunst begeleid je door de buurt.
In een speeltuin voor senioren mag iedereen meedoen en spelen, of juist lekker toekijken.

Het buurtverhalenbankje
Uiteindelijk besloten de bewoners het idee van “het buurtverhalenbankje” te omarmen, een overdekt bankje dat uitnodigt om met elkaar een praatje aan te gaan en naar buurtverhalen te luisteren. Voor meer informatie over het eindresultaat kunt u terecht in de digitale versie van het Verhalenbankje. Hier vindt u meer informatie in beeld gebracht over hoe het bankje er uiteindelijk uitziet, welke rol AI heeft gekregen, waar het bankje is geplaatst en hoe het bankje wordt gebruikt.

Momenteel wordt er gewerkt aan een analyse en een artikel. We houden u op de hoogte. Benieuwd naar de start van het project? Lees hier het verslag!

Voor en door burgers
In It takes a village to grow old werken burgers verenigd in een burgerinitiatief, onderzoekers vanuit allerlei disciplines, architecten, experts op het gebied van artificiële intelligentie (AI), kunstenaars en cliëntenorganisaties samen aan innovatie om nabuurschap in de wijk te vergroten. Hoe dat in zijn werk gaat lees je in dit artikel in ICT&Health.

De looptijd van dit onderzoek was van 1 april 2022 tot en met 31 maart 2024, en werd mogelijk gemaakt door de ZonMw-call Citizen science 2021. Technische Universiteit Eindhoven is de penvoerder en Leyden Academy werkt mee in de uitvoering van het onderzoek in samenwerking met Stadsdorp VondelHelmers, Stichting Mantelzorg en Dementie, Stichting WG Kunst, Alzheimer Amsterdam, Cliëntenbelang Amsterdam, West Ouder Wijzer, GoodGoodNotBad, Illi TV, Hogeschool van Amsterdam, Universiteit van Amsterdam, Huis van de Buurt de Klinker (Amstelring), het wijkteam en de Gemeente Amsterdam.

Participatiekoren

Samen creatief bezig zijn, zoals zingen, heeft positieve effecten. Er zijn wereldwijd diverse initiatieven van kunstenaars die samen met ouderen zingen. Er is echter nog weinig bekend over hoe mensen met dementie, hun huisgenoten en mantelzangers deze hybride programma’s (zowel online als fysiek) ervaren, en wat we van hun ervaringen kunnen leren. Daarom hebben we daar participatief actieonderzoek naar verricht. We keken hierbij ook naar de werking van de ‘vernieuwende’ elementen in deze benadering. Denk aan vragen als: wat werkt goed bij het thuisbezoek van de mantelzanger, en waar moet aandacht voor zijn? Hoe werken de live online repetities en wat kan hierin mogelijk verbeterd worden? De verkregen kennis en inzichten helpen om de programma’s verder te verbeteren en bieden ook inspiratie voor andere zang- en kunstinitiatieven.

Het Hosha Na!-programma is bijvoorbeeld een bijzonder initiatief van het Participatiekoor, het Radio Filharmonisch Orkest en Jeugdkoor Spaarne. In een ‘reis’ van veertig dagen hebben de deelnemers – zangliefhebbers met én zonder dementie (mantelzangers) – zich voorbereid op het grote meezing-concert ‘Hosha Na!’ tijdens Palmpasen. Tijdens deze reis stonden een aantal principes centraal: oefenen in duo’s thuis, samen creatieve opdrachten maken, zes live online repetities en een afsluitend concert in een kerk in Bussum. De methode laat zien waartoe mensen met dementie nog in staat zijn, als ze op op de juiste wijze worden ondersteund en uitdagend participatief worden betrokken bij muzikale activiteiten.

Meer zang is minder zorg: hoe werkt dat precies?

Truus Teunissen: “Ouderen hebben unieke ervaringskennis”

In elke kwartaalnieuwsbrief van Leyden Academy introduceren we één van onze stafleden aan de hand van een actueel onderzoek of nieuwsfeit. In deze editie vertelt Truus Teunissen over de participatie van ouderen in onderwijs en onderzoek, waar zij zich sinds november 2021 bij Leyden Academy voor inzet.

Ouderenparticipatie, dat klinkt als een logisch onderdeel bij het verrichten van onderzoek. Maar dat is het niet?
“Nee, helaas niet. Ouderen als gelijkwaardige gesprekspartner een rol geven in onderzoek is nog verre van vanzelfsprekend. Onderzoek doen naar ouderen gebeurt nu nog vaak door onderzoekers die vooraf vastgestelde vragen stellen aan ouderen en dat analyseren en daarover gaan publiceren. Ouderen zijn dan het onderzoeksonderwerp, maar participeren niet in het onderzoek. Ze zouden de gelegenheid moeten krijgen om mee te denken en mee te beslissen in het onderzoek; vanaf het formuleren van de onderzoeksvraag tot en met de afronding van het onderzoek. Dit kan door ouderen deel uit te laten maken van de onderzoeksgroep maar ook door hen in een focusgroep, die parallel loopt tijdens het onderzoek, regelmatig hun perspectief laten inbrengen. Ouderen hebben unieke ervaringskennis over de problemen, zorgen en uitdagingen die ze ervaren. Daarnaast zou voorafgaand aan het onderzoek naar de behoeften, noden en onderwerpen van een grote groep ouderen in de praktijk moeten worden gevraagd. Op deze manier worden de wetenschappelijke kennis en de ervaringskennis optimaal benut. Dit zal ten goede komen aan de kwaliteit van het onderzoek en zorgen dat de resultaten beter aansluiten op de behoeften van ouderen.”

Je maakt deel uit van het projectteam dat onderzoek deed naar de waarde van kunst in de langdurige zorg. Welke bevindingen van dit onderzoek spreken jou het meest aan?
“Wat mij erg aansprak en zelfs raakte, was de grote impact die kunstactiviteiten hebben op ouderen. Ze voelden zich verbonden met andere deelnemende ouderen en het gaf hen de ontspanning en voldoening van het creëren. Voor sommige ouderen was het creatieve moment het hoogtepunt van hun week. Nu, met het wegvallen van de activiteit door de coronapandemie, vertelden sommigen dat zij de hele week niets meer hebben om naar uit te kijken. De impact van de kunstactiviteiten was dus vele malen groter dan alleen het moment van tekenen, zingen of wat dan ook.”

Op welke manier kunnen mensen die leven met kwetsbaarheid uiting geven aan wat voor hen van betekenis is?
“Ouderen die zelfstandig wonen en leven kunnen naar een kunstactiviteit gaan of thuis zelf kunst maken. Maar voor de meer afhankelijke ouderen is het van belang dat de omgeving hen in staat stelt en enthousiasmeert om hier uiting aan te geven, hetzij alleen, hetzij in groepsverband. Het is van belang dat de naasten en het zorgpersoneel zich voldoende bewust zijn van de grote waarde en impact die het maken of beleven van kunst heeft op het welbevinden van ouderen. Met kunst en creativiteit kun je jezelf uiten in iets anders dan in woorden, denk bijvoorbeeld maar aan foto’s, beeldende kunst en muziek. Pure en soms rauwe gevoelens kun je in iets creatiefs kwijt en met de ander kun je hier dan over in gesprek komen. Zelf zet ik mijn eigen doorleefde ervaring met mijn chronische ziektes om in beelden en gebruik deze in projecten en verhalen. Zo maakte ik een torso (zie foto) waar scheuren en barsten in te zien zijn die mijn gehavende lichaam verbeelden na diverse ziekten.”

Toch gebruik je ook woorden om jezelf te uiten, getuige de diverse artikelen die je hebt geschreven. Kun je kort iets over de boodschap van je artikelen vertellen?
“Je hebt naast de kunstuiting ook woorden nodig om er betekenis aan te geven. Ik ben wetenschappelijke artikelen gaan schrijven over de theoretisch context van zorgethiek en van rouw. Zo schreef ik een artikel over de worsteling tussen kracht en kwetsbaarheid. Samen met mijn partner schreef ik een duo-auto-etnografisch artikel over het dilemma tussen liefde en zorgen voor elkaar in tijden van chronische ziektes. Hierin kwamen vooral de vele manieren van zorgen voor jezelf, zorg ontvangen en zorgen voor de ander(en) aan de orde.”

Samenwerking clown en zorgmedewerker

Het welbevinden van mensen met dementie wordt sterk bepaald door de kwaliteit van het contact dat zij nog hebben met mensen in hun omgeving. Beperkingen in cognitie en taal kunnen als belemmerend worden ervaren, waardoor iemand zich niet meer gezien en verbonden voelt. Er zijn inmiddels veel wetenschappelijke publicaties die aantonen dat clowns hierbij uitkomst kunnen bieden, zowel voor de ouderen, hun naasten als voor zorgmedewerkers. Door zorgverleners en clowns nauw samen te laten werken, komt het spel van de clowns het beste tot zijn recht. De vraag is hoe je deze samenwerking het beste kunt vormgeven, zodat de clownsinterventie (maar ook andere kunstinterventies) volledig tot hun recht kunnen komen en duurzaam verankerd raken in de zorgpraktijk.

Clownsspel als interventie
Over het clownsspel bestaan veel misverstanden en er is niet altijd een gedeeld begrip van wat de waarde van de interventie kan zijn. De kern van clown zijn is niet lollig doen, maar vanuit waarachtigheid en kwetsbaarheid contact maken en spelen. Want de clown breekt al spelend met de normale regels. Daar ligt de kracht, en dat maakt het werk spannend en gedurfd. Want hoe kijken mensen ernaar die buiten het spel staan, zoals zorgpersoneel of familieleden? Wat roept het spel bij hen op? En kunnen zij, door meer kennis over de interventie en een hechtere samenwerking, meer ‘binnenstaander’ worden in het spel? Ook als ze niet meespelen?

“Spel creëert een andere ruimte dan de gewone realiteit. Spel is een gekaderde gebeurtenis die in zijn eigen tijd en ruimte plaatsvindt. Men betreedt deze ruimte vanuit vrijheid en niet vanuit verplichting. Binnen deze ruimte kan alles gebeuren.” – Johan Huizinga, uit: Homo ludens (1938)

Participatief actieonderzoek
In Nederland, Duitsland en Oostenrijk wordt participatief actieonderzoek uitgevoerd met clowns, medewerkers en soms ook mensen met dementie en hun naasten. We wisselen periodiek kennis uit over de aanpak en geleerde lessen. Ons reeds afgerond onderzoek richtte zich op het verbeteren van de samenwerking tussen zorgmedewerkers en clowns in de context van een verpleeghuis, namelijk bij zorgorganisaties Amsta (locatie Dr. Sarphatihuis, Amsterdam) en ZuidOostZorg (locatie Stellinghaven, Appelscha). Aan het participatief actieonderzoek nemen clowns, zorg- en welzijnsmedewerkers en familieleden van bewoners deel, maar bijvoorbeeld ook een specialist ouderengeneeskunde en een psycholoog. Het project is ontwikkeld in samenwerking met en werd financieel mogelijk gemaakt door Stichting CliniClowns en Red Noses International.

Neem voor meer informatie contact op met Lieke de Kock.

Verbonden door dans

Het team van Leyden Academy zet zich in voor een vitaal en betekenisvol leven, hecht verbonden binnen de maatschappij. We ondernemen daartoe veel verschillende onderzoeksprojecten en activiteiten. Een aantal van deze activiteiten bestrijken het kunstdomein, waaronder dans. Dans verbindt mensen met elkaar. “Door de onderlinge relatie en het fysieke contact dat dans met zich meebrengt, ontstaat begrip en moed. Ook vallen verschillen weg en vindt men elkaar in het raakvlak tussen hoop en wanhoop”, aldus een danser. Een mooie boodschap over de kracht van kunst in al zijn uitingsvormen.

Dansworkshops
Verpleegkundige én danser Tara Rynders gaf op donderdag 22 juni 2023, samen met Clare Hammoor, bij Leyden Academy een unieke en mooie dansworkshop, genaamd Courageous Care (moedige zorg). Tijdens de workshop kwam het onderwerp rouw(verwerking) aan bod en ging men dieper in op de raakvlakken tussen plezier en verdriet. De deelnemers – danstherapeuten, zorgprofessionals, onderzoekers en ervaringsdeskundigen – werden uitgedaagd om naar zichzelf en naar de ander om te kijken. Rynders ontwikkelde The Clinic: een dans- en kunstprogramma voor zorgmedewerkers en zorgorganisaties in Amerika, met de missie dat alle mensen het verdienen om gezien en gehoord te worden, om voor gezorgd te worden zonder discriminatie. In 2022 verzorgden het duo bij Leyden Academy ook al een dansworkshop. Een inkijkje hierin vindt u hieronder:

Danstalent
Dansen is niet alleen goed voor lijf en leden, maar zeker ook voor de geest. Dit geldt voor jong en oud. Toch domineren dansende jongeren sociale media zoals TikTok en Instagram. Met ‘Danstalent’ hebben Leyden Academy en het Jo Visser fonds laten zien wat de oudere generatie in haar mars heeft. Ook zij hebben moves en kunnen jongeren stimuleren die ween doen.
In de video’s tonen de ouderen hun favoriete danspas en vertellen ze hun verhaal. Wat betekent juist die dans of beweging? Wat is de favoriete herinnering daarbij? Met dit initiatief willen we ouderen in hun kracht zetten en de talenten van oud en jong samenbrengen. Bent u benieuwd naar de dansvideo’s? Klik dan op onderstaande links:

Loek (96) en Els (76) dansen graag tijdens Indische middagen. Naast het plezier dat het brengt, is dansen ook gezond. “Je moet in beweging blijven en daar is dansen een goede remedie voor. Leeftijd zegt eigenlijk weinig, je wordt het vanzelf als je maar blijft bewegen en ademhalen”, aldus Loek.
Bewegen op muziek geeft Maria (78) plezier, inspiratie en vrijheid in lichaam en geest.
Als je danst, dan ga je uit je hoofd en naar je gevoel. En met z’n tweeën de tango dansen is extra genieten, laten Rietje (70) en Wim (72) zien.
De 63-jarige Karolien is op haar 58e begonnen met dansen. Blijf dansen en probeer niet te oordelen, is haar boodschap.
De 62-jarige Clare is kunstenares en danst maar wat graag in haar atelier.
Annie is 76 en is topfit. Ze haalt veel plezier uit dansen, en dan vooral Zumba.

Onderzoek door dans
Onderzoeker Tamar Shahinian brengt vanuit Leyden Academy de werelden van dans en wetenschap samen. Dit doet ze door dans als ‘arts-based research’ methode in te zetten in haar onderzoeken. Tineke Abma, recent benoemd tot bijzonder hoogleraar Kunst en Zorg aan de Erasmus Universiteit, noemt het onderzoek ‘cutting edge’. “De uitkomst van een onderzoek vertalen naar een kunstvorm; van data naar dans, dat is echt uniek.”

Er werd begonnen met een participatieve studie in nauwe samenwerking met Marc Vlemmix en zijn dansgezelschap. Dat onderzoek is gedaan door en voor mensen met Parkinson en andere neurodegeneratieve ziekten.Doel is meer inzicht te krijgen in de wijze waarop diversiteit en inclusie ontstaat in het co-creatieproces van dans met een diverse groep dansers. En wat de betekenis hiervan is voor de individuele deelnemers en de groep.

Op 17 oktober verzorgde Shahinian samen met de dansers van Marc Vlemmix Dance in Luxor Rotterdam een indrukwekkende dansvoorstelling waar nog lang over nagepraat zal worden. In een met 600 toeschouwers vrijwel volgepakt Luxor theater in Rotterdam kreeg de voorstelling Truth=Dare een staande ovatie van het publiek, dat zichtbaar ontroerd en geraakt was. EenVandaag was aanwezig bij de voorstelling en maakte een reportage over hoe dansen mensen met de ziekte van Parkinson kan helpen.

DansPark
Elke woensdagochtend zien we het positieve effect van dansen met eigen ogen in de collegezaal van Leyden Academy, die door DansPark wordt omgebouwd tot een dansvloer voor mensen met een chronische bewegingsbeperking, zoals Parkinson, MS of reuma. Door te dansen werk je aan je conditie, souplesse, houding en balans, maar het geeft ook verbinding, ontspanning en heel veel plezier. Door het vergroten van het lichaamsbewustzijn en het denken in mogelijkheden, wordt ook het zelfvertrouwen gesterkt.

Barbara Groot: “Samen onderzoeken en samen leren!”

In elke kwartaalnieuwsbrief van Leyden Academy introduceren we één van onze wetenschappelijke stafleden aan de hand van een actueel onderzoek of nieuwsfeit. In deze editie stelt Barbara Groot zich voor. Zij is ons team per 1 mei 2021 komen versterken en werkt samen met collega’s en kunstenaars aan het onderzoek naar Kunst in de Zorg, waarvan eind juni de resultaten worden gedeeld.

Barbara, kun je iets meer over Kunst in de Zorg vertellen?
“Het onderzoeksproject maakt deel uit van het ZonMw-programma Kunst en Cultuur in de Langdurige Zorg en Ondersteuning. Samen met fotograaf Janine Schrijver (Stichting B.a.d. Rotterdam), kunstenaars in den lande en ouderen zelf kijken we naar de waarde die kunstactiviteiten zoals dans, tekenen, muziek, zang, poëzie, theater en beeldende vorming in de langdurige zorg kunnen hebben. Dit doen we door bestaande kunstinitiatieven en -programma’s te beschrijven, de impact te evalueren en op zoek te gaan naar de onderliggende principes. Hiermee hopen we kunst binnen de zorgpraktijk te versterken én bij te dragen aan de kwaliteit van leven van ouderen.”

Hoe is het de kunstinitiatieven en –programma’s in de coronatijd vergaan?
“De coronacrisis legde extra de nadruk op het belang van zorg en welzijn in onze samenleving. Tegelijkertijd bracht deze tijd aan het licht dat sommige vormen van zorg onzichtbaar blijven, of niet worden erkend als zorg. Zo ook de zorg die kunstenaars leveren wanneer zij ouderen begeleiden in actieve kunstparticipatie. Natuurlijk was het schakelen, maar de kunstenaars hebben binnen de diverse programma’s en initiatieven een alternatieve, maar evengoed waardevolle, invulling aan de activiteiten kunnen geven. Want juist in deze moeilijke tijd hebben ouderen behoefte aan afleiding, inspiratie, troost en contact. Zo liet een deelnemer ons weten dat een doek, verf en penselen meer doet dan een bezoek aan een psycholoog.”

Op dinsdag 29 juni a.s. delen jullie de bevindingen in een afsluitende bijeenkomst. Kun je alvast iets met ons delen?
“Nu, een roerige anderhalf jaar later, delen we de bevindingen en onderzoeksresultaten middels een interactieve Kunst in de Zorg-manifestatie voor betrokkenen en geïnteresseerden. Janine, de betrokken fotograaf, heeft een arts-based onderzoek gedaan. Dit is een andere manier van onderzoek doen die heel waardevol is, en in de zorg vaak wordt onderbenut. In co-creatie ontstond het idee dat je kunt vertellen over kunstparticipatie, maar dat je het pas écht gaat begrijpen als je het ervaart. Dit staat dan ook centraal tijdens de eindbijeenkomst. Helaas is het wel online. In een fysieke wereld had het echt een beleving kunnen worden met allerlei soorten kunstvormen.”

Waar houd je je bij Leyden Academy verder mee bezig?
“Ik zal mijn bijdrage leveren in bestaande projecten van Leyden Academy op het vlak van participatief actieonderzoek. Hoe werk je op een goede manier samen met ouderen, hoe leer je samen met alle betrokken die het leven van ouderen kunnen verbeteren, en hoe kom je samen tot verandering?”

Tot slot een persoonlijke vraag. Wat zou jij willen bijdragen aan deze wereld de komende jaren?
“Onlangs hoorde ik dat verpleeghuisbewoners gemiddeld maar anderhalve minuut per dag buiten komen. Daar schik ik van. Zelf geloof ik dat natuurbeleving, net als kunstparticipatie, kan bijdragen aan gezondheid en welzijn. Hier zou ik me graag meer in willen verdiepen de komende jaren. Ook geloof ik dat er veel kennis zit bij ouderen als we het hebben over duurzaamheid. Onder jongeren is het thema duurzaamheid zeer actueel. Ik zou het mooi vinden om jongeren en ouderen op dit thema te verbinden. Kunstenaars zouden hier volgens mij ook veel in kunnen bijdragen. Samen onderzoeken en samen leren!”