Samenzorg

Er is een verschuiving in de benadering van ouderenzorg: van traditionele zorgmodellen naar een meer inclusieve en participatieve aanpak, oftewel samenzorg. Nederland kent goede voorbeelden waar gemeentes met zorg- en welzijnsorganisaties samenwerken, zo ook in gemeente Amstelveen. Samen met zorgorganisatie Brentano en welzijnsorganisatie Participe doen we in de Amstelveense wijken Elsrijk, Bankras Kostverloren, Kazer Karelpark en Groenelaan onderzoek naar domeinoverstijgend samenwerken (DOS). Hierdoor kunnen we de gezondheid, het welzijn en de leefomgeving van ouderen verbeteren. Bijvoorbeeld door het aanbieden van gepaste activiteiten en het creëren van ontmoetingsplekken, zodat ouderen zich verbonden voelen met hun buurt.

“Als ik een cursus valpreventie aanbied dan krijg ik niet zoveel aanmeldingen, maar als ik Salsa voor beginners doe dan zit het vol.” – Medewerker van een welzijnsorganisatie

Participeren en observeren
Ons onderzoek richt zich op de ervaringen van professionals, op de impact van samenwerking op duurzame groepen ouderen en op adviezen voor toekomstig beleid. Het onderzoek heeft een veelzijdige aanpak, waarbij kwalitatieve en kwantitatieve methoden worden ingezet. Hierdoor krijgen we een uitgebreid beeld van de ervaringen en behoeften van de ouderen. Naast participatieve observatie hebben we korte gestructureerde interviews met professionals, initiatiefnemers en deelnemers afgenomen en zijn vragenlijsten gebruikt om de behoefte aan zorg en sociale ondersteuning in kaart te brengen.

“We vragen de bewoners om feedback te geven op de diverse activiteiten. Dat gebruiken we om de activiteiten volgens de behoeftes te kunnen aanbieden. Bijvoorbeeld een buurtborrel in de middag in plaats van in de avond, een Italiaanse proeverij, een muzikale bingo etc.” – Medewerker van een welzijnsorganisatie

Werkzame elementen
De professionals hebben een overwegend positieve waardering voor de samenwerking. Ze ervaren dat het hen helpt bij het uitbreiden van hun netwerk en het herstellen van eerdere werkverbanden. Er is echter ook een bewustzijn dat dit een continu proces is van leren en aanpassen. Het is belangrijk om structuur aan te brengen in de samenwerking en de betrokkenheid van alle partijen te waarborgen. Dit kan door regelmatig overleg en het opstellen van gezamenlijke doelen. Daarnaast is het belangrijk om de samenwerking met burgerinitiatieven verder te versterken. Dit alles heeft invloed op het faciliteren van duurzame groepen ouderen. Door elkaar beter te begrijpen en vertrouwen op te bouwen, kan effectievere ondersteuning aan ouderen worden geboden.

Wil je meer weten over dit onderzoeksproject? Neem dan contact op met Elena Bendien.

Dementie en dagactiviteiten

Foto: ZonMw

Naar verwachting zal het aantal mensen met dementie toenemen van 280.000 in 2018 tot 520.000 in 2040, en ontwikkelt dementie zich tot de belangrijkste doodsoorzaak in Nederland. Met de Nationale Dementiestrategie 2021–2030 wil het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) dat in 2030 80% van de mensen met dementie toegang heeft tot een ontmoetingsplek in de buurt.

Het belang van zinvolle dagactiviteiten
Dagactiviteiten zijn cruciaal voor het welzijn van mensen met dementie. Ze zorgen niet alleen voor sociale interactie, maar bieden ook structuur en variatie in het dagelijks leven. Het kan bovendien de druk op mantelzorgers verlichten, wat van groot belang is in een tijd waarin deze zorg steeds zwaarder weegt. Onderzoek toont aan dat zinvolle dagactiviteiten niet alleen de kwaliteit van leven van mensen met dementie verbetert, maar ook de opname in een verpleeghuis kan uitstellen.

Succesfactoren, knelpunten en werkzame elementen
VWS heeft ZonMw gevraagd een programma op te stellen om het lokale aanbod van betekenisvolle dagactiviteiten voor thuiswonende mensen met dementie te versterken. In het programma ‘Dagactiviteiten voor thuiswonende mensen met dementie’ bouwen zij voort op de kennis die werd opgedaan in een eerder programma rond dit thema.

Onderzoekers van Leyden Academy brengen hiervoor de succesfactoren, knelpunten en werkzame elementen in kaart. Dit doen we door middel van het vormen van een participatieve leergemeenschap. In de leergemeenschap werken gemeenten, zorg- en welzijnsprofessionals, sociaal ondernemers, kunstenaars, wijkbewoners, vrijwilligers, mensen met dementie en hun naasten nauw samen, en bouwen gezamenlijk kennis op over dagactiviteiten voor thuiswonende mensen met dementie. Wat werkt en wat werkt er niet? En waar lopen zij met hun aanpak tegenaan?

 

Waardevolle initiatieven
Het onderling verbinden van mensen met dementie én hun naasten, waardoor zij steun van elkaar ervaren en plezier en ontspanning beleven met minimale inzet van zorgprofessionals: dat is het doel van Uitjezorg in IJmond. In Osdorp organiseert Stichting Mantelzorg en Dementie in samenwerking met de gemeente Amsterdam, stadsdeel Nieuw-West een inloop voor Turkse vrouwen met (lichte) dementie. Op de website van ZonMw vertellen diverse betrokkenen meer over de initiatieven en hoe de verkregen subsidie daaraan bijdraagt.

Meer weten over het project ‘Zinvolle dagactiviteiten voor mensen met dementie’? Neem dan contact op met Sonja Wendel.

Groen Samenspel

Groen Samenspel

Met het project Groen Samenspel wordt onderzocht hoe groene interventies de gezondheid van bewoners in kwetsbare wijken kunnen verbeteren en hoe dit bijdraagt aan een sterkere sociale samenhang in de buurt. Zoals bekend draagt een groene omgeving vaak positief bij aan mentale en fysieke gezondheid. Toch zijn de resultaten in kwetsbare wijken vaak tegenstrijdig. Inwoners geven aan dat onveiligheid en een gebrek aan sociale samenhang hen vaak weerhouden van het gebruik van het groen in hun omgeving. Ook sluit het groen dat wel aanwezig is in de wijk vaak niet aan op de wensen van de bewoners. Zo nodigt het niet of nauwelijks uit tot ontmoeting en ontspanning.

Ons doel is om inzicht te krijgen in hoe bewoners van kwetsbare wijken de positieve gezondheidseffecten van groene interventies toch kunnen ervaren. Bevindingen tot nu toe laten zien dat groen enorm belangrijk is voor alle deelnemers, het geeft rust en ruimte om tot adem te komen. Het verbindt en geeft gelegenheid om samen in beweging te komen. Wel missen de deelnemers kleur, diversiteit in planten en bloemen en meer veiligheid rondom verkeer zodat kinderen veilig kunnen spelen.

Naast een nauwe samenwerking met inwoners, is voor het bewerkstelligen hiervan ook samenwerking met de gemeente noodzakelijk. Zij spelen een actieve rol in het project met expertise vanuit zowel het fysieke als het sociale domein. Samen met hen kijken we naar wat er nodig is om de ontwikkelde werkwijzen en interventies duurzaam in te bedden in beleid.

Kwetsbare wijken
In kwetsbare wijken lijken factoren als sociale cohesie en veiligheid een cruciale rol te spelen in de impact van een groene omgeving op gezondheid. We onderzoeken de onderliggende mechanismes op drie verschillende manieren. Allereerst vatten we de bestaande literatuur over het effect van groene interventies samen en voegen we daar de kennis van bewoners en beroepskrachten aan toe om tot een eerste antwoord te komen in een realist review. Ten tweede analyseren we grote datasets om na te gaan hoe veranderingen in de groene omgeving de gezondheid hebben beïnvloed en welke rol sociale cohesie daarin speelt (kwantitatieve analyses).

Ten derde onderzoeken we samen met bewoners en beroepskrachten in de wijk wat er speelt en wat we kunnen veranderen (participatief actieonderzoek). Samen met bewoners en beroepskrachten ontwikkelen we (kleine) interventies die zowel fysieke als sociale verbeteringen in de wijk omvatten. Dit doen we in de Morswijk en in de Fortuinwijk in Leiden. Zo komen we er achter wat nu werkt, voor wie en onder welke omstandigheden.

Interventies
Naast nieuwe kennis en inzichten ontwikkelen we ook een aantal concrete producten. Dit betreft, allereerst, een aantal (concept) interventies in de leefomgeving die kunnen bijdragen aan gezondheid in kwetsbare wijken. Daarbij ontwikkelen we samen met bewoners en beroepskrachten praktijkinzichten en handreikingen. Ook leren we over wat er nodig is om samenwerking tussen verschillende domeinen tot stand te brengen. Volgend jaar organiseren we drie lunch & learn bijeenkomsten en een eindbijeenkomst om geïnteresseerden op de hoogte te brengen van de bevindingen. Daarnaast zal het project verder ingebed worden in relevante opleidingen bij de Hogeschool Leiden.

Het project wordt gefinancierd door ZonMw. Betrokken projectpartners zijn GGD Hollands Midden, LUMC, Leyden Academy on Vitality and Ageing, Gemeente Leiden, Van Maar Advies, in samenwerking met Hogeschool Leiden, AWPG Lumens en de Provincie Zuid-Holland. Het project loopt van maart 2024 tot en met juni 2025. Neem voor vragen over het project, opzet en achtergrond contact op met Birthe Jongeneel-Grimen.

Voor vragen over het participatieve actie onderzoek met Miriam Verhage.

Kunst in de zorg

Er is steeds meer bewijs voor de positieve impact van kunst en cultuur op de gezondheid en het sociale welbevinden van ouderen. De Wereld Gezondheidsorganisatie ondersteunt de wereldwijde beweging voor meer kunst in de zorg. Bij Leyden Academy geloven we ook zeker in de kracht van kunst. Kunst geeft ruimte aan het menselijke: als je creatief bezig bent ligt de focus niet langer op ziek zijn, maar op wat je nog wel kan!

Onderzoeksprojecten
Toch ontbreekt het aan passend onderzoek naar de implementatie en continuatie van kunstinitiatieven. Het team van Leyden Academy wil daaraan bijdragen, middels onderstaande onderzoeksprojecten waarin kunst, cultuur en zorg samenkomen. Met deze projecten streven we ernaar om niet alleen de zorgervaring te verrijken, maar ook nieuwe inzichten te bieden.

Arts & Health
We onderzoeken hoe kunst en creatieve activiteiten de gezondheid en kwaliteit van leven kan verbeteren. Zo zijn ouderen, zorgprofessionals, onderzoekers, docenten en studenten Zorg & Welzijn en anderen die actief zijn op het snijvlak van kunst en zorg via dans, zang, theater, meditatie, beeldende kunst, rituelen, verhalen en gesprek op zoek gegaan naar manieren waarop kunst en contact in de zorg kan worden versterkt. Lees meer.

Cultuursensitieve kunst
Op welke manier uiten ouderen die niet in Nederland geboren zijn hun creativiteit? Kunnen we het eigenlijk wel kunst noemen, of zijn het meer gebruiken en tradities? Samen met kunstenaars en migrantenouderen zelf proberen we deze vragen te beantwoorden en willen we aanbevelingen doen voor het kunstaanbod voor deze doelgroep. Lees meer.

Helende kunst
Kunst in het ziekenhuis kan een krachtig middel zijn om patiënten en hun naasten te ondersteunen tijdens een moeilijke periode. Het kan de fantasie en verbeelding prikkelen, en kan zorgen voor een prettigere, meer ontspannen omgeving waarin mensen zich wat fijner of minder gestrest voelen. Lees meer.

Kunst en cultuur in de langdurige zorg
Leyden Academy en het Amsterdam UMC hebben bij bestaande kunstinitiatieven veertig observaties uitgevoerd en bijna vijfhonderd verhalen van deelnemende ouderen opgehaald. Vervolgens zijn de onderliggende werkzame principes beschreven en is de impact geëvalueerd. Lees meer.

Onderzoek door dans
We verrichten participatief onderzoek naar de effecten van dansen en het co-creëren daarvan voor dansers met neurodegeneratieve ziekten, zoals Parkinson en Multiple Sclerose. Met het onderzoek willen we verkennen hoe deelname bijdraagt aan een dieper gevoel van verbondenheid en een inclusiever dansveld. Lees meer.

Participatiekoren
Participatiekoren zijn koren waarin zorgontvangers, mantelzorgers, zorgverleners en zangliefhebbers samen zingen. Een aantal principes staan daarbij centraal: oefenen in duo’s thuis, samen creatieve opdrachten maken, online repetities en een afsluitend concert. Het team van Leyden Academy onderzoekt hoe deze koren bijdragen aan sociale verbondenheid en mentale veerkracht. Lees meer.

Samenwerking tussen clown en zorgmedewerker
In dit project werd verkend hoe de samenwerking tussen clowns en zorgpersoneel het welzijn van bewoners van een verpleeghuis kan bevorderen en spanning kan verminderen. Vanuit speelsheid en kwetsbaarheid werd contact gemaakt, en met de ‘normale’ regels gebroken. Lees meer.

(G)Oud in de wijk

‘Zelf als het kan, thuis als het kan, digitaal als het kan’ is de slogan van het nationale programma Wonen, Ondersteuning en Zorg Ouderen. Het programma biedt de uitdagingen rondom de vergrijzinging het hoofd door in te zetten op de zelfredzaamheid van ouderen en de samenleefkracht in de wijk. Hoe kijken (oudere) wijkbewoners, professionals en beleidsmakers hiernaar? Is er voldoende ondersteuning om goed ouder te worden in de wijk? En wat kan er anders?

Creatief actie-onderzoek mét en voor wijkbewoners
In het project ‘(G)Oud in de wijk’ brengen we kansen en mogelijkheden voor gezond en goed ouder worden in kaart. Dit doen we samen met (oudere) wijkbewoners, professionals en beleidsmakers in Leiden, Katwijk en Alphen aan den Rijn. We gebruiken hiervoor verschillende kunstzinnige participatieve werkvormen:

Generatie Mixer
In de wijk Meerburg in Leiden gebruiken we creatieve werkwijzen, zoals theater en muziek, om jong en oud met elkaar te verbinden en sámen te dromen over goed oud worden in de wijk. Kunstzinnige, sociale duizendpoot Greet Meesters en onderzoeker en theatermaker Lieke de Kock faciliteren vanaf oktober 2024 tweewekelijks bijeenkomsten met oudere wijkbewoners en kinderen. We werken hierin samen met welzijnsorganisaties Sol en Incluzio. Er wordt samen kunst gemaakt, samen onderzoek gedaan in de wijk en gekeken of een blijvende verbetering mogelijk is. Tijdens iedere bijeenkomst zal er samen worden gekookt en gegeten, want ook samen eten verbindt!

Photovoice
In de Zeeheldenbuurt in Alphen aan den Rijn gebruiken we photovoice om verhalen en behoeften rondom goed ouder worden in de wijk in beeld te brengen. Kunstenaar Janine Schrijver en onderzoeker Derya Uzun verzorgen voor oudere wijkbewoners en professionals een reeks workshops over het maken van foto’s in de wijk. Vervolgens gaan ze met elkaar over de foto’s in gesprek om bewuste en onbewuste behoeften en verlangens te delen. We werken hierbij samen met welzijnsorganisatie Participe.

Theatrale participatie
In de wijk Zwanenburg in Katwijk zetten we vanaf oktober 2024, samen met Welzijnskwartier, op een interactieve manier theaterspel in. Deelnemers ontwikkelen scenes en wisselen op theatrale wijze ervaringen uit. In een reeks bijeenkomsten nodigen we een gemengde groep van oudere wijkbewoners en betrokkenen uit om samen met theatermaakster Marjolein Baars en onderzoeker Jana Kerssies te verkennen wat goed oud(er) worden in de wijk in de praktijk betekent.

Van begin tot eind
Dit onderzoeksproject bestaat uit vijf fases, van het in kaart brengen van de wijk tot het organiseren van een eindbijeenkomst, en loopt van mei 2024 tot augustus 2025. Onze onderzoekers monitoren de voortgang en impact van de projecten om inzicht te krijgen in de ervaringen en resultaten. Door samen te werken, willen we een blijvend effect hebben op de gezondheid en het welzijn van ouderen in de wijk. Daarbij biedt het project handvatten voor een regionale aanpak voor het betrekken van ouderen bij gezond en goed ouder worden. 

Samen gezond en goed ouder worden in de wijk
(G)Oud in de wijk maakt onderdeel uit van ‘Samen gezond en goed ouder worden in de wijk’. Met dit project zet de regio Zuid-Holland-Noord, samen met Leyden Academy en partners, in op toegankelijke, betaalbare zorg en ondersteuning, waarbij de zelfredzaamheid van de burger en lokale aanpak centraal staan.

Wil je er meer over weten? Neem dan contact op met Josanne Huijg.

 

 

 

PROMISE wil taboes over eenzaamheid onder oudere migranten doorbreken

PROMISE wil taboes over eenzaamheid onder oudere migranten doorbreken


Vrijwel iedereen krijgt op een gegeven moment te maken met eenzaamheidsgevoelens. Eenzaamheid is dan ook een steeds bekender onderwerp in onze samenleving dat langzaam maar zeker ook steeds bespreekbaarder wordt. Onder oudere migranten komt eenzaamheid vaker en ernstiger voor dan bij hun leeftijdsgenoten zonder migratieachtergrond en lijkt het onderwerp nog steeds een taboe. Hoewel eenzaamheid dus steeds meer aandacht krijgt, wordt het onder oudere migranten minder goed begrepen en aangepakt. Ook zijn er misvattingen over de oorzaken en worden gevoelens van eenzaamheid lang ontkend en onderdrukt met als gevolg dat er lange tijd geen gesprek over wordt gevoerd. Een complicerende factor daarbij is dat eenzaamheid een steeds groter probleem wordt als het onbesproken blijft en langdurig blijft voortbestaan.
Het NWA-gefinancierde project PROMISE wil zorgen voor verdiepende inzichten waar het gaat over het doorbreken van het bestaande taboe. PROMISE, dat staat voor Prominent Reduction of loneliness among Older Migrants through Interventions and Social Engagement, is 1 september 2024 officieel van start gegaan.

Diversiteit
Binnen het onderzoek wordt het antwoord gezocht op veel verschillende vragen. Het taboe rondom eenzaamheid is de eerste focus van het project. Wat zijn de meest gevoelige onderwerpen binnen relaties van migranten? Spelen bijvoorbeeld cultuur, religie en gender een rol bij het taboe rond eenzaamheid? Hoe verhouden deze onderwerpen zich tot andere problematiek, zoals armoede? Met wie durven oudere migranten wel gevoelige onderwerpen te bespreken? Bij wie specifiek speelt het taboe een belangrijke rol? En hoe kunnen we oudere migranten ondersteunen om makkelijker en opener over hun eenzaamheid te praten?

De tweede focus is diversiteit in eenzaamheid. Binnen het project wordt verder gekeken dan alleen maar Marokkaanse en Turkse ouderen. Er is een grote variatie in risicofactoren en alleen als duidelijk is welke oorzaken bij wie spelen, kunnen effectieve interventies worden bedacht en (door)ontwikkeld.

Interventies
Leyden Academy heeft een prominente rol als werkpakketleider op het gebied van diversiteit in eenzaamheid en bij de verdere communicatie van het onderzoek. Binnen PROMISE wordt gewerkt met bestaande interventies, een ervan – Samen tegen Eenzaamheid – heeft Leyden Academy  ontwikkeld. De bestaande interventies moeten worden aangepast en verbeterd, zodat ze nog effectiever kunnen worden bij het verminderen van eenzaamheid onder oudere migranten.

Het unieke aan het PROMISE-project is dat verkregen kennis direct wordt vertaald naar de praktijk, in co-creatie met oudere migranten en stakeholders. Mede-aanvrager zijn Rijksuniversiteit Groningen, Pharos en Movisie. Het consortium bestaat in totaal uit z’n 30 partners, waaronder welzijns- en migrantenorganisaties, gemeentes, professionele bonden, Nieuw Wij en anderen. Door deze bundeling van krachten hopen de onderzoekers de bestrijding van eenzaamheid onder oudere migranten een stap verder te brengen.

Hoofdaanvrager van het project is Tineke Fokkema, senior onderzoeker bij het Nederlands Interdisciplinair Demografisch Instituut en bijzonder hoogleraar Ageing, Families en Migration bij de Erasmus School of Social and Behavioural Sciences (ESSB) van de Erasmus Universiteit Rotterdam (EUR). Voor meer informatie, neem contact met Nina Conkova.

Veerkracht van ouderen

Van vitale ouderen in de derde levensfase wordt vaak verwacht dat zij maatschappelijk actief blijven en zorg dragen voor de ‘oldest old’. Maar wat als oudere mensen in kwetsbare situaties leven, geconfronteerd worden met bestaansonzekerheid en geen toegang hebben tot hulpbronnen of sociale netwerken? Hoe kunnen beleidsmakers en onderzoekers deze kwetsbare groep bereiken en betrekken bij betekenisvolle participatie? Het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) en Leyden Academy hebben daarom in Laak in Den Haag en in Amsterdam Oost een participatief actieonderzoek opgezet.

Een eigen podium
De onderzoekers vormden een team met oudere co-onderzoekers en onder leiding van kunstenaar Janine Schrijver fotografeerden ze in een zogeheten photovoice-project hun buurt en eigen leven. De foto’s in combinatie met een korte tekst maken duidelijk waar mensen tegenaan lopen en wat hun wensen en behoeften zijn. Zo ook de foto’s en het verhaal van de 63-jarige Lidia. “Ik probeer mensen met mijn foto’s en verhaal de ogen te open over het mantelzorgvak. Want dat is het. Maar dan zonder opleiding en zonder betaald te worden. Er wordt te makkelijk gedacht over mantelzorg. Het is zwemmen of verzuipen”, zo vertelde een geëmotioneerde Lidia. Doordat Lidia gedurende langere periode over haar eigen grenzen ging, heeft ze PTSS ontwikkeld. Ze probeert nu alles een plekje te geven, het zijn kleine stapjes en ze leeft met de dag. Hieronder vind je Lidia haar foto’s, die een afvoerputje weergeven en dat ze een schim van zichzelf is.

“Voor het eerst kunnen ze hun eigen verhaal vertellen. Dat draagt bij aan empowerment. Maar het geeft ons ook inzicht in de zorgen van deze groep mensen, die zich vaak niet gehoord voelen. Zij vertellen ons met hun foto’s wat hen bezighoudt: het verwijderen van de tramhalte waardoor ze minder mobiel zijn, stijgende parkeerkosten, het beperkte winkelaanbod, maar ook eenzaamheid.” – Derya Uzun, onderzoeker bij Leyden Academy

Sleutelfactoren
Het project toonde een aantal sleutelfactoren voor het succesvol bereiken en betrekken van ouderen in kwetsbare situaties:

  • Vertrouwen en herkenning
  • Ruimte voor gesprek en afstemming op de leefwereld
  • Loslaten van eigen werkwijzen

In plaats van ouderen te labelen als ‘moeilijk bereikbaar’, moeten onderzoekers en beleidsmakers kritischer kijken naar de eigen gewoonten en handelingen. Door de aanpak van bijvoorbeeld photovoice kunnen deelnemers hun stem laten horen en samenwerken aan verbetering van hun leefomstandigheden. Immers, als je je stem mag laten horen, kom je met elkaar tot een echt gesprek. Karen van Oudenhoven, directeur van het SCP, sprak zelfs over de brug die dit project heeft gelegd tussen de taal van de burgers en de taal van het beleid.

“Het is ongelooflijk mooi om te zien dat het niet alleen duidelijk maakt waar pijnpunten zitten maar dat dit proces ook leidt tot verbinding.” – Tineke Abma, hoogleraar Ouderenparticipatie en directeur-bestuurder van Leyden Academy

Van idee tot actieplan
Door dit project zijn deelnemers dichter tot elkaar gekomen, wat zelfs heeft geleid tot blijvende connecties en initiatieven. Zoals de ‘Dappere Doorzetters’ in Amsterdam, die ervoor zorgen dat mensen die in een isolement zitten, met name vrouwen met een migratieachtergrond, weer actief vriendschappen opbouwen en gezamenlijke activiteiten ondernemen. De wijkbewoners maken met hun gedeelde ervaringen een vertaalslag naar beleid. Samen met de betrokken onderzoekers stellen zij een actieplan op om de uitdagingen in hun buurt op de agenda te zetten en onder de aandacht te brengen bij de gemeente, welzijnsorganisaties en buurtcentra.

De Michael Chekhov-acteertechniek als onderzoeksmethodiek

Als Artist-in-Residence bij Leyden Academy mocht ik, Marjolein Baars, theatermaakster en 64 jaar, tussen 1 mei en 14 november 2023 een vrij werk maken. Mijn interesse ligt in ‘iets nieuws maken’ wat aansluit bij de mensen in hun context en dat bijdraagt aan meer samenhang. Hiervoor gebruikte ik de principes van de Michael Chekhov-acteertechniek (MCat) binnen drie speerpunten van Leyden Academy, namelijk vitaal, betekenisvol en verbonden. In dialoog met Tom Maassen en Lieke de Kock, beiden onderzoeker bij Leyden Academy, werden de gezamenlijke vragen helder:

  • Hoe doe je participatief onderzoek waarin theater niet als doel maar als middel wordt ingezet?
  • Hoe gebruik je de waarnemingen (=informatie=data) van alle stakeholders; onderzoekers, de doelgroep en de Artist-in-Residence, ten dienste van het onderzoek?
  • Hoe werk je met het onbekende, hetgeen niet tast- en hoorbaar maar wel ervaarbaar is?

Verkennen van de beelden
De eerste stap was het verkennen van de beelden die er leven binnen de academy, onderzoekers en ouderen. Met MCat hanteer je de verbeelding om personages en scènes tot leven te wekken die het publiek inspireren en (innerlijk) in beweging zetten. Vaststaande, onbeweeglijke beelden staan de creativiteit in de weg en worden (onbewuste) obstakels. Door middel van tekenen, dialoog en delen van ervaringen en inzichten begonnen onze eigen beelden over ouder worden en vitaliteit te leven. Dit alles bracht nieuwe vragen teweeg, die allemaal begonnen met ‘Hoe ga je om met…?’

In beweging brengen
Die vragen hebben we vervolgens letterlijk in beweging gebracht door ze vanuit MCat te benaderen: wie speelt welke rol, in welke verhouding sta je ten opzichte van elkaar, hoe is de atmosfeer en vanuit welke intentie/innerlijk gebaar acteer en handel je? Op die manier wordt ‘dat wat je voelt, maar niet kunt benoemen’ concreet en voor alle betrokkenen invoelbaar. Niet omdat je het met je verstand begrijpt, maar met je lijf en je gevoel. Dit principe gebruikte ik gedurende het proces ‘andersom’: door de rollen, de atmosfeer en interacties uit het dagelijks leven of op het werk te ontrafelen en terug te brengen naar acties, werd het data voor het onderzoek!

Multidisciplinair en intergenerationeel onderzoeksteam
In de volgende fase heb ik een multidisciplinair en intergenerationeel onderzoeksteam samengesteld, bestaande uit zes ouderen, zes onderzoekers en ikzelf: het zogeheten Theatraal Onderzoek Participatie (TOP)-team. Gedurende tien ochtenden onderzochten we de thema’s ouder worden, vitaliteit en creativiteit. We oefenden in het maken van contact, het luisteren met je hele lijf, geven en ontvangen, steeds opnieuw in het onbekende stappen en al je waarnemingen serieus nemen zonder het persoonlijk te maken. Het grootste obstakel bleek ‘het hoofd’. Naarmate we als team beter luisterden naar ons lijf als waarnemings-, verwerkings- en expressie-instrument, ontstond er rust, gemak, vertrouwen en verbinding. Het aantal aannames en oordelen verminderde en ieder durfde zijn/haar eigen impuls en elkaar meer te volgen. De scènes werden gelaagd, kregen meer betekenis, de vorm werd niet langer bedacht maar ontstond en was iedere keer verschillend, voortkomend uit dat moment in die context met die mensen. Het niet-weten en persoonlijke omstandigheden werd werkmateriaal dat we bewust en uit vrije wil onderzochten.

De laatste fase
Naarmate we dichter bij het moment van ‘delen met het publiek’ kwamen, groeide het stressniveau. ‘Het’ moest iets worden, we moesten ‘iets’ bewijzen en die bewijzen presenteren en verantwoorden. De onbewuste beelden en aannames uit het wetenschappelijke veld en het theatrale veld bleken mee te gaan spelen. In deze fase was het niet-weten bijna existentieel. Ieder moest op haar/zijn eigen wijze een innerlijk houvast vinden. Dit proces legde de basis voor de laatste stap in het proces. Tijdens de laatste bijeenkomst koos iedereen een samenwerkingspartner en werd besloten wat er die avond met het publiek zou worden gedeeld.

Delen met een publiek
Op dinsdagavond 7 november hebben wij bij Scheltema in Leiden onze bevindingen met het publiek gedeeld. Daarna deelde het publiek met ons wat het bij hen teweeg had gebracht. Woorden als fris, kwetsbaar, diep menselijk, ongewis en verbonden kwamen ter sprake. Meerdere mensen in het publiek gaven aan geraakt te zijn en hadden de neiging om mee te doen. Deze vorm van onderzoek doen en delen roept activiteit in de toeschouwer op!

Drama als levenskunst
Een week later hebben we de laatste stap in het proces gezet. Ieder lid van het team gaf terug wat deze manier van onderzoek teweeg had gebracht en welke inzichten er ontstaan waren. Het was rijk en tegelijkertijd confronterend op vele niveaus. Voor mij is één ding duidelijker dan ooit geworden: theater in het dagelijks leven heeft baat bij theatraal onderzoek. Het geeft toegang tot lagen waar je met veel andere vormen van onderzoek niet komt, vertelde een onderzoekster. Deze aanpak is voor iedereen toegankelijk en te leren. De uitdaging ligt in hoe je omgaat met de waarnemingen en of je als team bereid bent deze taal en discipline te ontwikkelen. Een voor de hand liggende smoes is: ‘Ik kan geen theater spelen’. De realiteit is, dat we de hele dag niets anders doen. Maar dat gaat vaak onbewust! Michael Chekhov spreekt over ‘the actor of the future’. Voor mij opende dit team en dit onderzoek de deur naar die toekomst, waarin ‘drama’ omgevormd wordt tot levenskunst.

Helende kunst?

Helende kunst?

Kunst in ziekenhuizen brengt niet alleen visuele schoonheid, maar ook een beweging van gedachten en gevoelens. Maar wat is de werkelijke waarde van kunst op patiënten en hun naasten? Eerdere onderzoeken tonen aan dat kunst zowel de geestelijke als lichamelijke gezondheid kan bevorderen. Het onderzoek van Leyden Academy on Vitality and Ageing en Kunstzaken van het Leids Universitair Medisch Centrum richtte zich specifiek op de beleving van kunst door patiënten en hun naasten.

Aanpak van het onderzoek
Om de kunstbeleving in kaart te brengen, werden flyers in Galerie LUMC en wachtkamers verspreid, korte interviews gehouden en vragenlijsten ingevuld. Vervolgens zijn diepte-interviews gehouden, waarin persoonlijke ervaringen en betekenissen die kunst in het ziekenhuis kan oproepen, werden besproken. Tot slot vond met enkele geïnterviewde patiënten en naasten een creatieve feedbacksessie plaats waarin de betekenissen zijn verdiept en de samenhang in kaart is gebracht.

“Kunst heelt geen botten, maar het kan wel bijdragen aan een gevoel van heelheid en menselijkheid.”

De waarde van kunst
Uit het onderzoek kwamen de volgende zes betekenissen naar voren:

  • Afleiding: Kunst biedt een ontsnapping aan zorgen en stress.
  • Emoties: Kunst roept uiteenlopende emoties op, van troost tot verrassing.
  • Verbinding: De creaties van kunstenaars creëren een gevoel van verbondenheid.
  • Herkenning: Kunst maakt de ziekenhuisomgeving persoonlijker.
  • Mens voelen: Door kunst voelen patiënten zich meer dan alleen hun ziekte.
  • Houvast: Kunstwerken functioneren als herkenningspunten in de vaak overweldigende ziekenhuisomgeving.

Aanvullende mogelijkheden
Kunst in het ziekenhuis kan de fantasie en verbeelding prikkelen, en kan zorgen voor een prettigere, meer ontspannen omgeving waarin mensen zich wat fijner of minder gestrest voelen. Naast de huidige kunstwerken gaven patiënten en naasten aan graag meer interactieve kunst, kunsttijdschriften in wachtkamers, muziekmogelijkheden en muurkunst op verpleegafdelingen te willen zien.

Kunst leidt me af en het is ook een tijdverdrijf, maar daarnaast is het ook confronterend. Bijvoorbeeld het beeld van de handen die elkaar vasthouden waarvan een hand van een jong iemand is en de andere hand van een ouder iemand. Ik zit er qua leeftijd tussen maar ik twijfel of ik die leeftijd van die oudere hand met arm wel zal halen met mijn ziekte.”

Dit onderzoek is in juni 2024 afgerond. Benieuwd naar de publieksbrochure? Klik hier!
Wilt u meer informatie over dit onderzoek, neem dan contact op met Truus Teunissen via teunissen@leydenacademy.nl.

Verborgen verbinding

Leyden Academy werkt samen met stichting Watershed aan het intergenerationeel verhalencollectief ‘Verborgen verbinding’. Het collectief bestaat uit vijf jongeren en vijf ouderen uit Eindhoven en heeft in het najaar van 2023 gewerkt aan het kunstzinnig vertellen van elkaars verhalen en al doende te inspireren en te verbinden. De naam verborgen verbinding is gebaseerd op de verbindingen die de deelnemers zelf met elkaar hebben ervaren door naar elkaars verhalen te luisteren en vragen uit nieuwsgierigheid te stellen. Veel gedeelde ervaringen zijn generatie overstijgend en zijn vaak ‘onzichtbaar’ wanneer je elkaar niet kent.

“Achter elke vraag schuilt een verhaal, in elk verhaal zit een verbinding.”

Fase 1
Op 4 maart 2024 vond de afronding van de eerste fase van het participatieve onderzoeksproject plaats. Voor deze afsluitende bijeenkomst werden bewoners uit Eindhoven uitgenodigd om tijdens een diner meer te horen over het project én om zelf ook ‘verborgen verbindingen’ te ervaren. Gesprekken werden op gang gebracht door vragen die op het bestek, de servetten en de borden waren geschreven. Vragen als: ‘Wanneer vond je zelf dat je geen kind meer was?’ en ‘Wanneer zat je voor het laatst op je knieën?’ kwamen aan bod. De deelnemers van het project zaten verspreid aan de tafels en gingen samen met de genodigden in gesprek. Tussendoor werden er gedichten door het collectief voorgedragen en tekeningen getoond die tijdens het proces waren gemaakt.

Fase 2
In de volgende fase wordt iets ontwikkeld dat duurzaam is en kan blijven bestaan, ook zonder de aanwezigheid van het collectief. Samen met een groep jongere en oudere deelnemers organiseren we gratis workshops, die zich onder andere richten op het vastleggen van andermans verhalen en gesprekstechnieken. Ook wordt een mobiele ontmoetingsplek ontwikkeld, waarmee we gesprekken tussen mensen uit verschillende generaties willen stimuleren.

Het project wordt mede mogelijk gemaakt door het Jo Visser fonds.