Op dinsdag 24 maart jl. vond bij Leyden Academy de werkconferentie ‘Zelforganisatie in de levensloop’ plaats. Aan de bijeenkomst, georganiseerd door het Burgerforum Langer Leven, namen zo’n 40 actieve burgers, (oud-)managers en -bestuurders deel uit de wereld van zorg en welzijn. Gezamenlijk doel: verkennen hoe (groepen) burgers het heft in eigen handen nemen, welke kansen en belemmeringen er zijn en hoe de ‘gevestigde orde’ zich hiertoe kan verhouden.
Uit de Vadertje Drees-stand
Zelforganisatie kent verschillende niveaus: zo is er de individuele burger die bijvoorbeeld de gezondheid in eigen hand neemt, al dan niet geholpen door technische snufjes als smart watches en doe-het-zelf bloeddrukmeters. Op mesoniveau zijn er groepen burgers die de handen ineenslaan om bepaalde voorzieningen zelf te organiseren of af te dwingen. Ten slotte is er het macroniveau van overheden en grote instellingen, die zich met mondige burgers geconfronteerd zien en zoeken naar de juiste wisselwerking. Op het niveau van het individu verzorgde Rudi Westendorp de aftrap. Westendorp, medeoprichter van Leyden Academy en inmiddels als hoogleraar ouderengeneeskunde actief in Kopenhagen, benadrukte het belang om de samenleving zo te organiseren dat mensen zelf hun gezondheid ter hand nemen. We moeten burgers hiertoe de middelen geven en hun ‘life literacy’ vergroten. In de praktijk staan we echter nog teveel in de "Vadertje Drees-stand": organisaties menen te weten wat goed voor de mens is en leveren bijvoorbeeld zorg vanuit starre systemen en standaarden: een push-markt, in plaats van te luisteren en maatwerk te leveren.
Geen tafeltje dekje
Op collectief niveau vertelde Jacques Allegro over het initiatief StadsdorpZuid. In 2009 verenigden bewoners in Amsterdam Zuid zich omdat ze in het zorgaanbod in de wijk door de bomen het bos niet meer zagen. Ze besloten gezamenlijk bij aanbieders van thuiszorg vaste teams van zorgprofessionals af te dwingen en daarnaast elkaar de beste dienstverleners te tippen (b.v. klusjesmannen, huishoudelijke hulp) en te zorgen voor lekker en gezond eten ("geen tafeltje dekje"). In de loop der jaren is de sociale component van StadsdorpZuid steeds belangrijker geworden: diverse ‘kringen’ organiseren activiteiten en even een boodschap doen duurt nu veel langer omdat buurtbewoners elkaar kennen en een praatje maken. Inmiddels zijn er in Amsterdam meer dan 20 stadsdorpen en het fenomeen beperkt zich niet tot de stad: in het Brabantse Hoogeloon bijvoorbeeld richtten ouderen een eigen zorgcoöperatie op om het aanbod van zorg en voorzieningen op peil te houden zodat senioren in het dorp kunnen blijven wonen.
De paradox van sturen op zelforganisatie
Deelnemers gingen vervolgens in groepen met elkaar aan de slag; het was tenslotte een werkconferentie. De discussies spitsten zich vooral toe op de verhouding tussen de grote, traditionele organisaties en de kleinschalige, spontane burgerinitiatieven. Beide bewegingen kunnen elkaar versterken: professionals hebben de expertise en weten de weg, burgers zijn wendbaarder en – niet gehinderd door politiek en protocollen – creatiever en innovatiever. Het is wel zoeken naar de juiste balans. Nog te vaak proberen gemeenten en gevestigde organisaties de burgerinitiatieven in te kapselen en dood te knuffelen. Jacques Allegro was hier glashelder over: "Wij laten ons door niemand opslokken." Ook met het initiëren en aanmoedigen van burgerinitiatieven bevinden instanties zich op glad ijs: "Sturen op zelforganisatie is een contradictio in terminis." Uiteindelijk was er consensus over de noodzaak voor organisaties om open te staan voor nieuwe initiatieven en zoveel mogelijk aan te sluiten bij de waarden van de mensen zelf. Meebewegen en faciliteren, in plaats van mee bemoeien en in de weg lopen. Er was ook een gedeeld besef dat zelforganisatie niet voor iedereen is weggelegd: Allegro schatte in dat een derde van de mensen hiertoe in staat en bereid is, een derde hierin kan worden meegenomen en een derde van de mensen dit niet zelf kan en daarbij hulp en ondersteuning nodig heeft. Ook moeten we vooral niet doen alsof zelforganisatie iets heel nieuws is: "Het gaat in de kern om burenhulp en dat is van alle tijden."