Laat ouderen erbij horen, ze doen ertoe. Dat is de boodschap die Tineke Abma wil uitdragen. Op vrijdag 23 juni jl. sprak ze haar oratie ‘The Art of Belonging’ uit naar aanleiding van haar benoeming tot bijzonder hoogleraar Ouderenparticipatie aan de Universiteit van Leiden. Hieronder een korte samenvatting van haar inaugurele rede.
Ouderen zijn een geschenk voor de samenleving
Participatie, ofwel meedoen, is voor ouderen van groot belang. Neem het gezicht van Leyden Academy, Afifa Tadmine (73), zij zet zich al jaren met haar Stichting BLOEM in voor de activering van vrouwen die leven in sociaal isolement. Of Leo en Netty Olffers die al jaar en dag hun huiskamer openstellen voor ouderen in de wijk Laak, Den Haag. Dit zijn geen uitzonderingen. Ouderen zijn drukker dan ooit met oppassen als er kleinkinderen zijn, vrijwilligerswerk, al dan niet gecombineerd met een baan. Meedoen is betekenisvol. Het draagt bij aan het welbevinden van ouderen en is omgekeerd een groot ‘geschenk’ voor onze samenleving.
The art of belonging: zijn en verlangen
Participatie is zinvol volgens ouderen als het bijdraagt aan belonging. ‘Belonging’ klinkt als een samenvoeging van twee werkwoorden: being en longing, oftewel ‘zijn’ en ‘verlangen’. Belonging verwijst naar een diep menselijk verlangen om erbij te horen, zonder je te hoeven aanpassen. Geaccepteerd worden, is niet vanzelfsprekend. Zodra mensen de pensioengerechtigde leeftijd halen, worden zij geconfronteerd met processen van maatschappelijke uitsluiting. Ze ervaren er níet (méér) bij te horen. Dat geldt des te meer voor ouderen die al hun hele leven te maken hebben met uitsluiting op grond van klasse, etniciteit of een andere seksuele identiteit. De kansen om te participeren zijn ongelijk verdeeld in onze samenleving.
Economisch denken dominant
In het huidige ouderenbeleid ligt de focus vooral op de zorgkosten door de vergrijzing en het vermeende beperkte economische nut van mensen op leeftijd. Ouderen worden voorgesteld als een kostenpost en van vitale ouderen wordt verwacht dat zij een bijdrage leveren aan de economie en zorgcrisis door mantelzorg te verlenen, bovenop alle taken die zij reeds verrichten. Maar wat willen zij zelf? Bovendien: andere vormen en combinaties van zinvolle participatie blijven onderbelicht, zoals het meedoen aan sociaal-culturele activiteiten die ouderen de kans bieden om zich te blijven ontwikkelen en groeien. Want de behoefte om te leren houd niet op na je 65e. Precies daar wil ik met mijn leerstoel een bijdrage aan leveren.
Kunst raakt en verbindt voorbij woorden
Het is daarom de hoogste tijd om het begrip participatie opnieuw te laden opdat het bijdraagt aan zingeving en belonging. Dat kan alleen als we bereid zijn om te accepteren dat we als mens altijd verweven zijn met, en dus ook afhankelijk zijn van, de wereld om ons heen. Participatieve kunstenaars en social designers hebben ons daarin veel te bieden. Zij zijn niet zozeer gericht op het gebrek of ziektebeeld, maar kijken naar de (oudere) mens en diens creatieve potentieel. Het gaat hen erom een creatief proces op gang te brengen, gevoelens tot expressie te brengen, en dat doen zij met zorg en vanuit zorgzaamheid, met het oog op het welbevinden van ouderen. Wat maakt nu dat theater, dans of samen zingen zoveel te bieden heeft? Kort door de bocht: In kunst gaat het niet zozeer om de overdracht van informatie of betekenis, maar primair om de sensuele, zintuigelijke gewaarwording. Er vindt een intensivering van de ervaring plaats en mensen worden tijdelijk even uit hun alledaagsheid getrokken. Er resoneert iets in mensen, dat door de bewegingen en de muziek wordt opgewekt, en die ‘gevoelsklank’ brengt een bezieling teweeg. Dat is waarom kunst raakt en verbindt voorbij woorden.
Transdisciplinair onderzoek met ouderen
Ik heb altijd gepleit voor participatief onderzoek met mensen dat bijdraagt aan hun zelfinzicht en wederzijds begrip. Uitgaande van verschillende, soms botsende perspectieven, kunnen we meer inzicht krijgen in ervaringen van anderen, en door het aangaan van een gelijkwaardige dialoog kunnen we onze eigen horizon verbreden en verrijken. Patiënten of cliënten betrekken in onderzoek gebeurt steeds meer, maar de participatie van ouderen in onderzoek is een stuk beperkter, al helemaal als het gaat om oudere bewoners in verpleeghuizen of ouderen met cognitieve of verbale beperkingen. We kennen hun perspectief daardoor niet of nauwelijks, en stuiten hierbij op onze eigen methodologische beperkingen. We gaan er namelijk steevast vanuit dat mensen autonome en sprekende subjecten zijn, en vergeten in onderzoeksland nogal eens dat er mensen zijn die zich niet goed kunnen uitdrukken in taal of waar woorden geen rechtstreekse relatie hebben met de emotie of het handelen. We noemen het uitsluiten van mensen in onderzoek silencing. In lijn daarmee pleit ik voor transdisciplinair onderzoek samen met ouderen en kunstenaars als mede-onderzoekers, en voor het gebruik van arts-based methoden.
Morele horizon
Belonging vormt de morele horizon voor mijn onderzoek naar ouderenparticipatie. Die horizon schetst een beweging en richting waaraan mijn team en ik ons verbinden in ons onderzoek met, voor en door ouderen. We willen daarmee bijdragen aan 1) het verminderen van de ongelijkheden van ouderen om te participeren en dus aan hun belonging, en 2) aan het bevorderen van participatie en belonging door een bredere opvatting van waar participatie plaats vindt. Niet alleen in mantelzorg en arbeid, maar juist op terreinen die mogelijk geen direct economisch nut hebben, maar wel vitaliteit, betekenis en verbondenheid genereren, zoals de actieve deelname aan participatieve kunst en cultuur.
Ons onderzoek naar de waarde van kunst
Om meer inzicht te krijgen in de waarde van participatieve kunst met en voor ouderen hebben we onderzoek verricht naar beeldende kunst in het ziekenhuis, participatief theater, inclusieve dans, kunst voor oudere migranten, clownerie voor mensen met dementie en intergenerationele kunst waar kinderen en ouderen samen imaginary communities scheppen en visualiseren wat ‘ons’ verbindt voorbij leeftijd. We schromen niet om daarbij kritisch-reflexieve vragen te stellen. Want kunst is geen panacee voor alles en heeft niet dé oplossing of hét antwoord op de huidige zorgcrisis. Wel pleit ik voor een optimistisch en hoopgevende visie op de derde en vierde levensfase met ruimte voor de participatie in sociaal-culturele arrangementen. Het enorme creatieve potentieel dat daarmee vrijkomt is verrijkend voor ouderen en onze gehele samenleving.
A dance a day keeps the doctor away!
Prof. dr. Tineke Abma
Bijzonder hoogleraar Ouderenparticipatie
Directeur Leyden Academy on Vitality and Ageing