Frans van der Ouderaa: Vitaal ouder worden door achteruitgang herkennen, afremmen én ombuigen

In elke kwartaalnieuwsbrief van Leyden Academy introduceren we één van onze wetenschappelijke stafleden aan de hand van een actueel onderzoek of nieuwsfeit. In deze editie vertelt Frans van der Ouderaa over een groots verouderingsonderzoek en het informeren van de burger.

Wat is jouw rol binnen Leyden Academy?
Samen met professor Eline Slagboom stond ik aan de wieg van DuSRA-VOILA, het grootste samenwerkingsverband van experts op het gebied van veroudering in Nederland. Tien academische onderzoeksinstituten en acht private partijen, waaronder het Leids Universitair Medische Centrum en Leyden Academy werken hierin samen. Het onderzoek, dat een budget van € 8 miljoen heeft, is in september 2019 van start gegaan en duurt vijf jaar. Binnen dit consortium ben ik de liaison met de private partners en samen met David van Bodegom ben ik verantwoordelijk voor de verspreiding van nieuwe inzichten uit het ageing research-gebied. [red. DuSRA staat voor Dutch Society for Research on Ageing en VOILA staat voor Vitality Oriented Innovations for the Lifecourse of the Ageing Society.]

Kan je wat meer vertellen over het belang en de activiteiten van DuSRA-VOILA?
Het team wil de functionele achteruitgang bij ouderen beperken zodat zij meer jaren in goede gezondheid kunnen doorbrengen. Want hoewel Nederlanders steeds langer leven, is de manifestatie van ouderdomskwalen onder zestigplussers met het klimmen der jaren relatief hoog. Dit kan worden vertraagd of voorkomen door bijvoorbeeld gezond te eten en te drinken, voldoende te bewegen, een goede nachtrust en overmatige stress te vermijden. Maar algemene gezondheidsadviezen gaan niet voor iedereen op. De conditie van ouderen onderling verschilt sterk en er is nog weinig onderzoek gedaan naar de individuele achteruitgang. We hebben in VOILA drie foci: 1) ontwikkeling van de beste methoden om de heterogeniteit en kwetsbaarheid van ouderen in kaart te brengen; 2) levensstijlinterventie om verlies van spiermassa en spierfunctie bij ouderen te voorkomen en 3) ontwikkeling van farmaca om niet-functionerende, oude cellen in weefsels op te ruimen.

In hoeverre betrekken jullie ouderen zelf bij het onderzoek en hoe zorgen jullie dat de uitkomsten ook bij hen terechtkomen?
In de eerste plaats zijn we bezig met een interventiestudie onder ouderen met verschillende functionele mobiliteitsbeperkingen. We vinden het heel belangrijk om, naast het publiceren van resultaten in de wetenschappelijke literatuur, de implementeerbare inzichten van verouderingsonderzoek naar de burger te brengen. Speciaal voor ouderen hebben we de gratis mini-cursus Vitaal ouder worden ontwikkeld, die eind september 2022 van start gaat. In acht wekelijkse e-mailnieuwsbrieven krijgt men met behulp van onder meer filmpjes, feiten en cijfers antwoorden op vragen als: Wat is veroudering eigenlijk? Hoeveel moet ik bewegen? Wat kan ik het beste eten? Hoe houd ik mijn spieren sterk?

Wat is denk je de kracht van een consortium zoals DuSRA-VOILA?
Met DuSRA-VOILA is een uniek Nederlands platform gecreëerd voor structurele, multidisciplinaire samenwerking, met als doel mogelijke achteruitgang eerder te herkennen, af te remmen én om te buigen. We hebben de beste experts op dit gebied bij elkaar gebracht die met grote passie zich inzetten voor een vitaal lang leven.

Tot slot, wat doe je zelf om vitaal te blijven?
Ik zorg dat ik aan genoeg dagelijkse beweging kom. Zo wandel ik iedere dag een uur in de natuur. En in de zomer zeil ik graag. Verder let ik goed op mijn voeding. Ik eet veel fruit, probiotisch zuivel (kwark, skyr, kaas, kefir) en volkoren graanproducten. En ik probeer niet teveel te snacken. Al maak ik voor de hazelnoottaart van Maison Kelder een uitzondering. Ook vind ik het belangrijk om op professioneel vlak actief te blijven en mezelf uit te dagen. Gelukkig komt dat bij DuSRA-VOILA en Leyden Academy goed van pas. En last but not least, ik geniet van liefdevolle familierelaties en inspirerende kennissen.

David van Bodegom: Help mensen om vitaler en weerbaarder te worden

“Een crisis kan ons veel leren en als de nood hoog is, zijn we tot veel in staat. Er was een watersnoodramp nodig om de Deltawerken op te richten. Welke lessen gaan we leren uit de coronacrisis? Het lijkt logisch om direct te wijzen op het belang van vitaliteit voor overleving van het coronavirus. Wekenlang lazen we dat vooral mensen met overgewicht op de Intensive Care belandden. Toch is de belangrijkste les voor mij niet dat we meer aandacht voor een gezonde leefstijl moeten hebben.

De belangrijkste les die ik uit deze uitzonderlijke periode haal, is dat we als samenleving in staat blijken om in korte tijd grote veranderingen door te voeren en bereid zijn om gezamenlijke offers te brengen om levens te redden. Alle scholen gingen dicht, mensen werken massaal thuis, veel mensen verliezen hun baan of een deel van hun inkomsten. We gaan niet meer naar het café, restaurant, festival, museum of theater. Het gaat immers om mensenlevens.

Dat we dit soort ingrijpende veranderingen kunnen doorvoeren, kan ons helpen met een andere epidemie die in Nederland rondwaart, een epidemie die zich geruislozer voltrekt, maar minstens zo dodelijk is: de epidemie van welvaartsziekten. Meer dan de helft van de Nederlanders heeft overgewicht, meer dan een miljoen mensen heeft diabetes type 2, elke dag sterven er in Nederland meer dan honderd mensen aan hart- en vaatziekten. Toch wachten wij niet iedere dag in spanning op deze cijfers van het RIVM.

Dokters en beleidsmakers hebben lang gedacht dat de oplossing van deze epidemie van welvaartsziekten bij de mensen zelf lag. Zij moesten simpelweg hun leefstijl aanpassen, we hoefden ze alleen maar even uit te leggen hoe. Maar alle campagnes en folders ten spijt, is de epidemie alleen maar erger geworden. In de jaren ’80 was één op de drie Nederlanders te dik, nu is dat al de helft en in 2040 naar verwachting twee van de drie. Dat komt omdat veel van de keuzes die mensen iedere dag maken geen bewuste keuzes zijn, maar keuzes die worden ingegeven en gestuurd door hun omgeving. En de huidige omgeving verleidt ons iedere dag overal tot ongezonde keuzes. Het open buffet van kroketten, kaascroissants en saucijzenbroodjes op de stations, de snoepautomaten in de aula, de frituur in de kantines op het werk en bij de sportvereniging. Bovendien worden we de hele dag uitgenodigd om te zitten en ons zo min mogelijk in te spannen. Gemak dient de mens!

De epidemie van welvaartsziekten woedt ironisch genoeg vooral in de minder welvarende wijken. Hier vind je de meeste patatzaken en fastfood restaurants. Mensen met gezondheidsproblemen zijn extra vatbaar voor het virus. En mensen met een kleine portemonnee hebben minder mogelijkheden om fit en in beweging te blijven. Zij hebben het geld niet om dure fitnessapparaten aan te schaffen, noch de ruimte om die ergens neer te zetten. Zij wonen vaak in stedelijke gebieden die minder uitnodigen tot lange wandelingen dan als je nabij lommerrijke parken en natuurgebieden woont. Zij piekeren over hun gezondheid, over de kinderen thuis, over hoe ze de eindjes aan elkaar kunnen knopen, en liggen daar wakker van. Zoals Wim (72) het verwoordde: ‘Arme mensen worden nu harder gepakt”. Ook op het gebied van vitaliteit discrimineert corona.

Wat dat betreft is de epidemie van welvaartsziekten niet anders dan de epidemieën uit vroeger tijden. Ook cholera, tyfus en tuberculose waren ziekten van mensen uit de lagere sociaaleconomische klasse. Dat kwam door de slechte hygiëne in de overvolle steden en huizen. Het waren niet de dokters die deze epidemieën oplosten, maar de mensen die de riolering aanlegden, de drinkwatervoorziening en het openbaar onderwijs organiseerden. Ook de corona-uitbraak zal niet worden beteugeld door de indrukwekkende apparaten op de IC. Ook deze epidemie zal vooral worden ingedamd door handen wassen, hygiëne en afstand houden.

Wat kunnen we leren van de coronacrisis om deze stille epidemie van welvaartsziekten te boven te komen? Hoe zien de nieuwe Deltawerken eruit? We kunnen obesitas, diabetes type 2 en hart- en vaatziekten op dezelfde manier bestrijden als eerdere epidemieën, namelijk door ons land te verbouwen. Daarvoor is een majeure inspanning nodig, want de hele omgeving moet op de schop. Kantines moeten een ander aanbod krijgen, restaurants moeten hun menu’s aanpassen, winkels passen hun aanbod en prijzen aan. In alle gebouwen moeten de routebordjes naar de trap wijzen en niet naar de lift. Of beter nog: verstop de lift achter een grijze betonnen muur, zoals we nu de (nood)trap aan het zicht onttrekken. Bedrijven moeten aantrekkelijke lunchroutes uitzetten waarlangs medewerkers kunnen lunchwandelen. Wijken en steden moeten voorrang geven aan voetgangers en fietsers en de auto verder uit het straatbeeld terugdringen. En ga zo maar door.

Voor de één klinkt het als een utopie: niet realistisch! Voor de ander eerder een dystopie: betutteling! Maar een crisis kan dingen die vroeger abnormaal leken, opeens normaal maken. We hebben zo’n massale verbouwing de afgelopen weken van dichtbij meegemaakt. Het kán dus! Winkels krijgen plexiglas schotten, belijning op de vloeren, en overal staan mensen klaar in hesjes om winkelwagens te ontsmetten en de bezoekersstromen te coördineren. Corona heeft ons laten zien dat het mogelijk is om rigoureus in te grijpen, als het op te lossen probleem maar urgent en tastbaar genoeg is.

Bovendien: alles went. Zo vinden we het tegenwoordig heel normaal dat er strenge regels zijn voor de keuken van een restaurant. Hierin staat tot in detail voorgeschreven tot hoe hoog de keuken betegeld moet zijn en welke protocollen er voor gekoelde producten moeten worden gevolgd om te voorkomen dat je salmonella krijgt als je ergens een kippetje besteld. Dat leek ooit ook betutteling. Het zou net zo normaal moeten worden dat er regels zijn voor restaurants zodat je van de maaltijd niet alleen de volgende dag geen salmonella-infectie oploopt, maar ook over twintig jaar geen hartinfarct.

Ook voor kantines, aula’s en sportverenigingen kunnen regels een omgeving waarborgen waarin kinderen opgroeien zonder overgewicht. Beperken we daarmee de individuele keuzevrijheid? Misschien. Maar op dit moment is één op de zes kinderen in Nederland te dik. De meeste van deze kinderen zullen daar de rest van hun leven last van houden. Dat lijkt me een beetje betutteling wel waard.

De coronacrisis vraagt veel van ons allemaal. Maar gelukkig zal uiteindelijk alles weer normaal zijn. Kinderen spelen straks weer op het schoolplein met vriendjes en vriendinnetjes en wij sluiten weer aan in de file naar ons werk. De economie trekt aan en we gaan weer op vakantie. We zitten weer op terrasjes, in cafés en in restaurants. Maar laten we het normale leven niet direct omarmen en terugvallen in onze oude patronen. Dat we onze omgeving zo snel kunnen ombouwen, biedt perspectief. Wat we nodig hebben zijn nieuwe Deltawerken, niet tegen het wassende water maar tegen de sluimerende epidemie van welvaartsziekten. Dit is het uitgelezen moment om de omgeving die ons ziek, vatbaar en vroeg oud maakt, aan te pakken.”

dr. David van Bodegom is senior onderzoeker bij Leyden Academy en leidt de activiteiten binnen het speerpunt VitaalDeze tekst maakt onderdeel uit van ons manifest Ouderen en corona – vier lessen en kansen uit mei 2020.

Boek 10 jaar cadeau – Een nieuwe aanpak om langer gezond te leven

Eind 2019 verscheen bij uitgeverij Atlas Contact het boek ‘10 jaar cadeau. Een nieuwe aanpak om langer gezond te leven’. Verouderingsartsen David van Bodegom (Leyden Academy) en Rudi Westendorp (Universiteit van Kopenhagen) delen hierin hun belangrijkste inzichten over ouder worden, gezondheid en vitaliteit. Is het echt mogelijk om jezelf – of een ander – tien gezonde levensjaren cadeau te doen, zoals de titel van dit boek belooft? Ja, zeggen de auteurs, en de sleutel daartoe ligt in onze omgeving.

Naar een gezonde dagelijkse routine
In ’10 jaar cadeau’ komen diverse omgevingen uit het dagelijks leven aan bod, zoals de keuken, woonkamer, slaapkamer, supermarkt, het werk en de wijk. Verwacht geen opgeheven vingertjes; deze aanpak gaat uit van verleiden in plaats van verbieden. Door je te omringen met slimme verleidingen, kunnen gezonde keuzes ongemerkt onderdeel worden van je dagelijkse routine. Grote wijnglazen inwisselen voor kleine, de fietstassen inruilen voor een rugzak, een deel van je woon-werkverkeer met de fiets of zelfs lopend afleggen… al die kleine aanpassingen die zich steeds weer herhalen, tellen op tot een groot en duurzaam effect.

De vier V’s
Van Bodegom en Westendorp introduceren in het boek hun nieuwe aanpak die bestaat uit vier woorden die met een V beginnen. De eerste strategie is die van ‘verwijderen’: zet ongezonde prikkels uit het zicht. Bewaar koekjes dus niet in een glazen pot maar in een dichte trommel, en zet die niet op de salontafel maar in een keukenkastje. Zo kom je niet steeds in de verleiding er (nog) eentje te pakken. ‘Vervangen’ kan ook: wissel die koekjes om voor ongebrande nootjes. En leg op ooghoogte in de koelkast een schaaltje worteltjes waar normaal de slagroomsoesjes staan. In de openbare ruimte kun je moeilijker verleidingen verwijderen of vervangen, hier kun je beter ‘vermijden’: als je weet dat je bij de warme bakker altijd zwicht voor een kaascroissant, loop dan een blokje om. Of je ‘voorbereiden’: eet alvast een banaan en drink een flesje water voordat je naar die receptie gaat. Dan ben je wat beter bestand tegen de schalen bitterballen, wijn en bier.

“Een opwekkend boekje, vrolijk vormgegeven, vol praktische tips.” (NRC Handelsblad)

“Al deze kleine duwtjes, nudges, bij elkaar zorgen uiteindelijk voor 10 gezonde jaren cadeau.” (Gezondheidsnet, 5 sterren)

“Door zelf kleine aanpassingen te maken, heb je al snel een aantal gezonde jaren gewonnen.” (NEMO Kennislink)

David vertelde op 17 januari 2020 over het boek bij 5 Uur Live op RTL4. Lees ook deze artikelen over 10 jaar cadeau in Leidsch Dagblad en Elegance. Op 8 maart 2021 werd het boek getipt in het artikel Hoelang zal ik leven? in NRC Handelsblad.

10 jaar cadeau. Een nieuwe aanpak om langer gezond te leven van David van Bodegom en Rudi Westendorp is op 27 november 2019 verschenen bij uitgeverij Atlas Contact. De auteurs schreven eerder samen de bestseller Oud worden in de praktijk (2015), Van Bodegom schreef daarnaast Ontpillen (2018) en Het geheim van de schildpad (2019).

Boek Het geheim van de schildpad

Hoe kan het dat een muis in twee jaar veroudert, een mens in tachtig jaar en een schildpad wel 255 jaar kan worden? Waarom verouderen sommige diersoorten langzamer dan andere? En wat kunnen zij ons leren? In zijn boek Het geheim van de schildpad (september 2019) onderzoekt arts en verouderingswetenschapper David van Bodegom de biologie van lang leven. Hij laat de lezer kennismaken met diersoorten met bijzondere eigenschappen, zoals de brughagedis: een levend fossiel dat honderd keer zo oud wordt als andere hagedissen. Vleermuizen die tien keer zo oud worden als gewone muizen en kreeften die juist jonger lijken te worden naarmate ze verjaren.

Aan de hand van fascinerende voorbeelden uit het dierenrijk, gecombineerd met de laatste wetenschappelijke inzichten uit verouderingsonderzoek, leren we onze eigen veroudering beter begrijpen. Zo leren hongerige apen ons wat een gezond eetpatroon is, laten honingbijen met gewichtjes zien of hard werken goed of slecht voor ons is en toont de hazelmuis ons het belang van een goede nachtrust. Geïnspireerd op de dierenwereld biedt het boek nieuwe inzichten over eten, werken, sporten en slapen die ons kunnen helpen om langer gezond en gelukkig te leven. Bekijk hier een korte video over Het geheim van de schildpad.

De schildpad in de media
Het boek staat volop in de belangstelling. Lees en beluister hier recensies van het boek en interviews met David van Bodegom aan tafel bij PAUW op NPO 1 en bij kinderprogramma De Buitendienst op NPO3, bij Vroege Vogels, Nooit meer slapen en NTR Focus op Radio 1 en bij Nieuwe feiten op Radio 1 (België), in NRC, De Telegraaf, De Volkskrant, Trouw, De Morgen, RTL Nieuws, Plus Online, Mare, NEMO Kennislink, Bionieuws, KIJK en Mixed Grill. Tafeldame Anna Gimbrere sprak enthousiast over het boek bij De Wereld Draait Door.

‘Uit het nieuwste boek van verouderingswetenschapper Van Bodegom blijkt dat we niet superstreng voor onszelf hoeven te zijn om gezond oud te worden en dat dieren ons veel leren’. – Trouw

‘Een helder boek vol interessante en nuttige informatie. En in tegenstelling tot wat de titel doet vermoeden, is het ook nog eens vlot geschreven.’ – New Scientist

‘Er staan zoveel, soepel geschreven, interessante en tot nadenken gestemde passages in, over de zin van het leven en over de veroudering van mens en dier, dat het niet in enkele alinea’s is samen te vatten. Het is een fascinerend epistel dat je een onthullend inzicht geeft in je bestaan.’ – Adri de Groot (Vogeldagboek)

Het boek Het geheim van de schildpad. Wat dieren ons leren over lang leven is op 3 september 2019 verschenen bij uitgeverij Atlas Contact.

Eerder verschenen boeken
David van Bodegom schreef eerder de roman Nood breekt wet (Prometheus, 2012) en bij Atlas Contact verschenen de bestsellers Oud worden in de praktijk (2015, samen met Rudi Westendorp) en Ontpillen (2018).

David van Bodegom: “Gezonder leven is maatwerk”

In elke kwartaalnieuwsbrief van Leyden Academy introduceren we één van onze wetenschappelijke stafleden aan de hand van een actueel onderzoek of nieuwsfeit. In deze editie gaat David van Bodegom in op het Nationale Preventieakkoord dat eind november is gesloten.

Gaat het pakket aan maatregelen zoals overeengekomen in het Nationale Preventieakkoord, Nederland gezonder maken?
“Het is zeker een goed begin. Laat ik voorop stellen dat ik geloof dat je mensen niets moet verbieden of gebieden, maar juist moet verleiden om gezonder te leven. Maak het aantrekkelijk om de trap te nemen en verstop de lift. Zorg voor gratis watertappunten in plaats van frisdrankautomaten. Verleiden is beter, maar onderzoek bewijst dat financiële prikkels zeker helpen. Een vettaks of hogere accijnzen op alcohol en tabak hebben absoluut effect. Met de maatregelen die nu zijn afgesproken, gaan we het roken een heel stuk terugdringen en veel gezondheid toevoegen aan de levens van mensen. Het mooiste is als we kunnen zorgen dat jonge mensen niet meer beginnen met roken. Voor het tegengaan van overgewicht zijn de maatregelen in het Preventieakkoord absoluut onvoldoende. Er is meer voor nodig om te zorgen dat we de epidemie van overgewicht een halt toeroepen. De helft van de mensen in Nederland heeft nu overgewicht en dat aandeel zal verder stijgen. Dit is een van de voornaamste redenen waarom meer dan een miljoen Nederlanders diabetes type 2 hebben. Dat is allemaal ziektelast die potentieel vermijdbaar is, diabetes type 2 is te voorkomen. De overheid heeft hiervoor krachtige en bewezen effectieve instrumenten, maar die worden nu nog onvoldoende ingezet.”

In je boek Ontpillen geef je veel leefstijladviezen en praktische tips om van ‘welvaartsziekten’ zoals diabetes type 2 af te komen. Wat kunnen mensen zelf doen?
“Ieder mens is uniek. Er is altijd maatwerk nodig. Sommige mensen zijn gebaat bij een leefstijlcoach die hen begeleidt bij het gezonder leven. Die zit sinds 1 januari in het basispakket, dat is hartstikke mooi. Maar bij de ene persoon met hoge bloeddruk helpt het enorm om van keukenzout over te schakelen op kaliumzout. Bij de ander heeft dit nauwelijks effect, maar blijkt een wandelingetje na het avondeten wonderen te doen. Met mijn boek wil ik mensen helpen om grip te krijgen op hun gezondheid door zelf te experimenteren en te meten welk effect bepaalde aanpassingen in leefstijl hebben. Wat voor hen het beste werkt, wat ze leuk vinden en vol kunnen houden. Ik heb in het afgelopen jaar veel lezingen over Ontpillen gegeven in het land en heel veel mensen gesproken die zelf met hun gezondheid aan de slag zijn gegaan. Mensen die met minder pillen beter slapen, minder last hebben van brandend maagzuur, gemakkelijker naar het toilet kunnen. En bij iedereen was de ‘gouden tip’ weer anders. Je moet dit vooral zelf ontdekken.”

Welke preventiemaatregel zou jij meteen doorvoeren, als je minister van Volksgezondheid zou zijn?
“Maak het voor mensen zo gemakkelijk mogelijk om gezonder te leven. Ik ben erg gecharmeerd van de Circulos de Abuelos in Cuba: 800.000 ouderen komen daar drie keer per week bij elkaar om te bewegen. Er zijn ook gespreksavonden waarin ze ervaringen uitwisselen en thema’s bespreken over het ouder worden. Het sociale aspect is heel belangrijk. We zien dit ook bij de Vitality Club, onze laagdrempelige beweegclub voor ouderen. Inmiddels komen in diverse wijken in Leiden, Den Haag en Oegstgeest elke doordeweekse ochtend ouderen samen om een uurtje te sporten. Hier komt geen professional aan te pas, de mensen coachen elkaar. Deelnemers komen voor de gezondheid, maar blijven komen vanwege de gezelligheid. Als elke wijk in Nederland zo’n beweegclub zou hebben, waar je de dag sportief kunt beginnen met je buurtgenoten, dan maak je het mensen wel heel makkelijk om van de bank af te komen. Daar zou ik me meteen hard voor maken.”

Boek Oud worden in de praktijk

Boek Oud worden in de praktijk

boek cover hi resOp 23 september 2015 presenteerden David van Bodegom en voormalig Leyden Academy-directeur Rudi Westendorp het boek Oud worden in de praktijk. Laat de omgeving het werk doen. Het boek is een toegankelijke uitwerking van jarenlang wetenschappelijk onderzoek van Leyden Academy en collega-wetenschappers uit binnen- en buitenland. De basisgedachte is dat de omgeving een sleutelrol speelt in het verouderingsproces. Het boek is de opvolger van Oud worden zonder het te zijn (2014) van Rudi Westendorp, dat inmiddels in zes talen is vertaald.

Oud worden in de praktijk biedt een recept om gezond oud te worden: niet op wilskracht, maar door slimme interventies in de dagelijkse omgeving: thuis, op school, op het werk en onderweg. We zijn in Nederland de afgelopen decennia steeds dikker geworden, we zijn zitkampioen van Europa en lijden aan een scala van welvaartsziekten die vooral met pillen worden bestreden. Volgens de auteurs komt dit door de fatale combinatie van onze moderne leefomgeving van overdaad en comfort, met onze oergenen die ons graag zo min mogelijk laten bewegen en die ons net iets meer laten eten dan we eigenlijk nodig hebben. Onze genen kunnen we niet zomaar veranderen, wel kunnen we de ongezonde omgeving zodanig aanpassen dat onbewust gezondere keuzes worden gemaakt. Zo simpel kan het zijn:

  • Zitten afwisselen met staan: hiermee verbrand je jaarlijks evenveel calorieën als het lopen van tien marathons.
  • Met een kleiner servies eet je minder calorieën: wat je eet is minder belangrijk dan hoeveel je eet.
  • Groente en fruit in de koelkast op ooghoogte en niet in de groentela: je moet het opeten, niet bewaren!
  • Thermostaat een graadje lager: je verbrandt meer calorieën.
  • Geen telefoon, en eigenlijk ook geen tv, op de slaapkamer: funest voor je seksleven en bovendien verstoort blauw licht het slaapritme.

Het boek genereerde veel publicitaire aandacht en leidde in vakkringen tot gesprekken met GGD’s en ouderenbonden. Ook zijn samen met Aegon N.V. twee video’s gemaakt over hoe het voelt om ouder te zijn en hoe de kantooromgeving tot gezonde keuzes kan verleiden. Twee bijzondere initiatieven die mede vanuit het gedachtegoed zijn ontstaan, zijn de cabaretvoorstelling 'Of de gladiolen' van Veldhuis & Kemper en een in Flevoland te openen camping die uitnodigt tot gezond en sociaal gedrag.

Klik hier voor een fragment van de publicatie. U kunt het boek hier bestellen.

Neem voor meer informatie contact op met David van Bodegom.