Kunst in de zorg

Er is steeds meer bewijs voor de positieve impact van kunst en cultuur op de gezondheid en het sociale welbevinden van ouderen. De Wereld Gezondheidsorganisatie ondersteunt de wereldwijde beweging voor meer kunst in de zorg. Bij Leyden Academy geloven we ook zeker in de kracht van kunst. Kunst geeft ruimte aan het menselijke: als je creatief bezig bent ligt de focus niet langer op ziek zijn, maar op wat je nog wel kan!

Onderzoeksprojecten
Toch ontbreekt het aan passend onderzoek naar de implementatie en continuatie van kunstinitiatieven. Het team van Leyden Academy wil daaraan bijdragen, middels onderstaande onderzoeksprojecten waarin kunst, cultuur en zorg samenkomen. Met deze projecten streven we ernaar om niet alleen de zorgervaring te verrijken, maar ook nieuwe inzichten te bieden.

Arts & Health
We onderzoeken hoe kunst en creatieve activiteiten de gezondheid en kwaliteit van leven kan verbeteren. Zo zijn ouderen, zorgprofessionals, onderzoekers, docenten en studenten Zorg & Welzijn en anderen die actief zijn op het snijvlak van kunst en zorg via dans, zang, theater, meditatie, beeldende kunst, rituelen, verhalen en gesprek op zoek gegaan naar manieren waarop kunst en contact in de zorg kan worden versterkt. Lees meer.

Cultuursensitieve kunst
Op welke manier uiten ouderen die niet in Nederland geboren zijn hun creativiteit? Kunnen we het eigenlijk wel kunst noemen, of zijn het meer gebruiken en tradities? Samen met kunstenaars en migrantenouderen zelf proberen we deze vragen te beantwoorden en willen we aanbevelingen doen voor het kunstaanbod voor deze doelgroep. Lees meer.

Helende kunst
Kunst in het ziekenhuis kan een krachtig middel zijn om patiënten en hun naasten te ondersteunen tijdens een moeilijke periode. Het kan de fantasie en verbeelding prikkelen, en kan zorgen voor een prettigere, meer ontspannen omgeving waarin mensen zich wat fijner of minder gestrest voelen. Lees meer.

Kunst en cultuur in de langdurige zorg
Leyden Academy en het Amsterdam UMC hebben bij bestaande kunstinitiatieven veertig observaties uitgevoerd en bijna vijfhonderd verhalen van deelnemende ouderen opgehaald. Vervolgens zijn de onderliggende werkzame principes beschreven en is de impact geëvalueerd. Lees meer.

Onderzoek door dans
We verrichten participatief onderzoek naar de effecten van dansen en het co-creëren daarvan voor dansers met neurodegeneratieve ziekten, zoals Parkinson en Multiple Sclerose. Met het onderzoek willen we verkennen hoe deelname bijdraagt aan een dieper gevoel van verbondenheid en een inclusiever dansveld. Lees meer.

Participatiekoren
Participatiekoren zijn koren waarin zorgontvangers, mantelzorgers, zorgverleners en zangliefhebbers samen zingen. Een aantal principes staan daarbij centraal: oefenen in duo’s thuis, samen creatieve opdrachten maken, online repetities en een afsluitend concert. Het team van Leyden Academy onderzoekt hoe deze koren bijdragen aan sociale verbondenheid en mentale veerkracht. Lees meer.

Samenwerking tussen clown en zorgmedewerker
In dit project werd verkend hoe de samenwerking tussen clowns en zorgpersoneel het welzijn van bewoners van een verpleeghuis kan bevorderen en spanning kan verminderen. Vanuit speelsheid en kwetsbaarheid werd contact gemaakt, en met de ‘normale’ regels gebroken. Lees meer.

Onderzoek door dans

Marc Vlemmix Dans is een dansgezelschap ontwikkeld voor en door mensen met neurodegeneratieve ziekten, zoals Parkinson en Multiple Sclerose. Om de effecten van dansen en het co-creëren van dans voor deze specifieke groep dansers beter te begrijpen, verrichtten we van januari 2023 tot oktober 2024 participatief onderzoek. Met het onderzoek willen we tevens verkennen hoe deelname bijdraagt aan een dieper gevoel van verbondenheid en een inclusiever dansveld.

Daar waar woorden tekortschieten, daar is dans
Foucault’s concept van parrhesia, oftewel vrijmoedige spraak, zal worden gebruikt om de werkingsmechanismen binnen het gezelschap te analyseren. Dit concept zal helpen bij het begrijpen van de manieren waarop de dansers hun verhalen en ervaringen delen, en hoe dit bijdraagt aan hun gevoel van empowerment.

“Ik heb stappen gezet in meer durven, om mijzelf te omarmen en te laten zien. Ik ga voorbij de vorm en kom bij een nieuwe laag in mijzelf.” – Marc Vlemmix, danser en oprichter Marc Vlemmix Dance

Van bevinding naar dans
Naast het schrijven van een artikel over de bevindingen, vertaalden we deze ook in een dansduet, ontwikkeld samen met Marc Vlemmix. Deze op kunst gebaseerde aanpak helpt bij het ontwikkelen van inzicht in de werkingsprincipes voor het verspreiden van bevindingen via dans. Zowel het proces als de dansvoorstelling vormen de basis voor het delen van deze belichaamde kennis, zowel live alsook via video. Hiermee hopen we bij te dragen aan inzichten in en kennis over deze manier van werken in artistiek onderzoek.

Alter-Art Festival
Gedurende het Alter-Art Festival in juli in Pergola, Italië hebben we ons een week lang ondergedompeld in onderzoek, dans en andere kunstvormen. Hierbij werkten we samen met een Italiaanse choreograaf en met verschillende kunstenaars die actief zijn op het gebied van inclusie en gemeenschap. We hebben het uiten van onderzoeksbevindingen via dans verder ontplooid en de bouwstenen voor een dansvoorstelling neergezet.

Wil je meer weten over dit onderzoek? Neem dan contact op met Tamar Shahinian of Marc Vlemmix Dance.

Veerkracht van ouderen

Van vitale ouderen in de derde levensfase wordt vaak verwacht dat zij maatschappelijk actief blijven en zorg dragen voor de ‘oldest old’. Maar wat als oudere mensen in kwetsbare situaties leven, geconfronteerd worden met bestaansonzekerheid en geen toegang hebben tot hulpbronnen of sociale netwerken? Hoe kunnen beleidsmakers en onderzoekers deze kwetsbare groep bereiken en betrekken bij betekenisvolle participatie? Het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) en Leyden Academy hebben daarom in Laak in Den Haag en in Amsterdam Oost een participatief actieonderzoek opgezet.

Een eigen podium
De onderzoekers vormden een team met oudere co-onderzoekers en onder leiding van kunstenaar Janine Schrijver fotografeerden ze in een zogeheten photovoice-project hun buurt en eigen leven. De foto’s in combinatie met een korte tekst maken duidelijk waar mensen tegenaan lopen en wat hun wensen en behoeften zijn. Zo ook de foto’s en het verhaal van de 63-jarige Lidia. “Ik probeer mensen met mijn foto’s en verhaal de ogen te open over het mantelzorgvak. Want dat is het. Maar dan zonder opleiding en zonder betaald te worden. Er wordt te makkelijk gedacht over mantelzorg. Het is zwemmen of verzuipen”, zo vertelde een geëmotioneerde Lidia. Doordat Lidia gedurende langere periode over haar eigen grenzen ging, heeft ze PTSS ontwikkeld. Ze probeert nu alles een plekje te geven, het zijn kleine stapjes en ze leeft met de dag. Hieronder vind je Lidia haar foto’s, die een afvoerputje weergeven en dat ze een schim van zichzelf is.

“Voor het eerst kunnen ze hun eigen verhaal vertellen. Dat draagt bij aan empowerment. Maar het geeft ons ook inzicht in de zorgen van deze groep mensen, die zich vaak niet gehoord voelen. Zij vertellen ons met hun foto’s wat hen bezighoudt: het verwijderen van de tramhalte waardoor ze minder mobiel zijn, stijgende parkeerkosten, het beperkte winkelaanbod, maar ook eenzaamheid.” – Derya Uzun, onderzoeker bij Leyden Academy

Sleutelfactoren
Het project toonde een aantal sleutelfactoren voor het succesvol bereiken en betrekken van ouderen in kwetsbare situaties:

  • Vertrouwen en herkenning
  • Ruimte voor gesprek en afstemming op de leefwereld
  • Loslaten van eigen werkwijzen

In plaats van ouderen te labelen als ‘moeilijk bereikbaar’, moeten onderzoekers en beleidsmakers kritischer kijken naar de eigen gewoonten en handelingen. Door de aanpak van bijvoorbeeld photovoice kunnen deelnemers hun stem laten horen en samenwerken aan verbetering van hun leefomstandigheden. Immers, als je je stem mag laten horen, kom je met elkaar tot een echt gesprek. Karen van Oudenhoven, directeur van het SCP, sprak zelfs over de brug die dit project heeft gelegd tussen de taal van de burgers en de taal van het beleid.

“Het is ongelooflijk mooi om te zien dat het niet alleen duidelijk maakt waar pijnpunten zitten maar dat dit proces ook leidt tot verbinding.” – Tineke Abma, hoogleraar Ouderenparticipatie en directeur-bestuurder van Leyden Academy

Van idee tot actieplan
Door dit project zijn deelnemers dichter tot elkaar gekomen, wat zelfs heeft geleid tot blijvende connecties en initiatieven. Zoals de ‘Dappere Doorzetters’ in Amsterdam, die ervoor zorgen dat mensen die in een isolement zitten, met name vrouwen met een migratieachtergrond, weer actief vriendschappen opbouwen en gezamenlijke activiteiten ondernemen. De wijkbewoners maken met hun gedeelde ervaringen een vertaalslag naar beleid. Samen met de betrokken onderzoekers stellen zij een actieplan op om de uitdagingen in hun buurt op de agenda te zetten en onder de aandacht te brengen bij de gemeente, welzijnsorganisaties en buurtcentra.

Het belang van Arts & Health is niet meer weg te denken uit het zorglandschap

Het belang van Arts & Health is niet meer weg te denken uit het zorglandschap

Contact is bijzonder. Echt in contact met een ander mens, met jezelf, met je werk, met je omgeving… dan weet je dat je leeft. Echt contact is ook zeldzaam, zeker op plekken waar werkdruk hoog is en de behoefte eraan zo sterk is. In de zorg bijvoorbeeld.

Het belang van contact
Daarom organiseerde onze zorgesthetische werkplaats, onder leiding van Tom Maassen een tweedaags Arts & Health-event rondom contact. Deze derde jaargang van Arts & Health organiseerden we samen met The Care Lab van The University of Manchester van James Thompson, auteur van het boek Care Aesthetics (2022). Op donderdag 30 en vrijdag 31 mei gingen zo’n tachtig deelnemers via dans, zang, theater, meditatie, beeldende kunst, rituelen, verhalen en gesprek op zoek naar manieren waarop het contact in de zorg kan worden versterkt. Verbazing en herkenning, plezier en verdriet, op afstand en heel dichtbij. Duidelijk werd hoe esthetiek en zorg met elkaar in verbinding staan, en hoe krachtig de verbinding tussen zorg en kunst kan zijn. Aanwezig waren zorgprofessionals, managers in de zorg, ouderen, kunstenaars en onderzoekers. Juist die diversiteit aan achtergronden maakte dit event tot een groot succes. Wat een energie en creativiteit kwam er los tijdens de tientallen sessies. Om u een beetje mee te nemen, lichten we de inhoud en ervaring van enkele sessies toe.

“Er is momentum in de samenleving om de esthetische dimensie van zorg echt goed voor het voetlicht te brengen. Door onderzoek, onderwijs en het organiseren van dit soort ervaringsgerichte evenementen kunnen we de aandacht daarvoor verduurzamen. Ik ben ervan overtuigd dat dit leidt tot betere zorg.” – Tom Maasen, filosoof en onderzoeker

De wonderbaarlijke reis van Fi
Door Marjolein Baars en Doris Hochscheid
Deze prachtige voorstelling was een indringende en bij tijd en wijle komische worsteling van een vrouw op leeftijd. De reis van Fi gaat over vastzitten, (mantel)zorg, overgave en acceptatie van de situatie waar je in zit. Het is een rommelige zoektocht, zoals het leven dat kan zijn, naar manieren om jezelf opnieuw uit te vinden. Het publiek genoot ook van het rake cellospel van Doris Hochscheid, in een ingenieus steeds wisselend decor, met ramen die openden en sloten, een rijdende tram, een straat, strand, vogels. De boodschap was even confronterend als hoopvol: je grip op de omstandigheden mag dan zeer beperkt zijn, je houding ten aanzien daarvan heb je wel in de hand.

Rituelen voor verlies
Door Ruchama Kramer en Marijn Graven
Hoe geef je vorm aan afscheid en hoe aan verlies? Hoe zet je angst en onzekerheid om in hoop en verlangen? Hoe kan een afscheid ook een nieuw begin zijn? Ruchama Kramer en Marijn Graven begeleidden de deelnemers in duo’s in het vormgeven van een ritueel voor elkaar. Een aantal van deze rituelen werd tijdens de sessie uitgevoerd. De combinatie van ritueel en theatraal maakte het tot een ijzersterk geheel. Het leidde tot intense ervaringen en een sterke emotionele betrokkenheid van alle deelnemers.

Samen_leren_aanraken
Door Ester van der Geest
Ester van der Geest onderzoekt hoe aanraking een relevant onderdeel kan zijn van het contact tussen ouderen en mantelzorgers. In deze sessie leerden de deelnemers om lichamelijk met elkaar in contact te komen, om te ervaren wat aanraking met je doet en wat het voor een ander betekent. In de zorg zijn we het niet meer gewend om deze meest elementaire vorm van contact, aanraking, in te zetten en te ontdekken.

Stories of beautiful care
Door James Thompson en Jenny Harris
In het Verenigd Koninkrijk is de zorg altijd negatief in beeld, er wordt vooral naar problemen gekeken, zoals kosten en dingen die misgaan. Maar tijdens corona veranderde daar iets in. Men keek meer naar elkaar om. Deze ervaring was voor James Thompson aanleiding om zich te gaan richten op positieve zorgverhalen. Duidelijk werd dat schoonheid niet alleen in het uiterlijk zit maar ook innerlijke kenmerken heeft. En dat zorgen op zichzelf ook al iets moois is (of kan zijn). James Thompson en Jenny Harris gingen samen met de deelnemers op zoek naar verhalen over mooie zorg. Juist in het delen van verhalen over de schoonheid van zorg ontstaat contact.

Exploratorium of the body
Door Nieke Koek
In deze sessie, die op donderdag drie keer werd aangeboden, nam Nieke Koek de deelnemers mee in een wandeling rondom het Poortgebouw. Met een stuk klei in de hand gingen zij, al wandelend, in duo’s op zoek naar hoe zij zichzelf voelden. Eerst in stilte en later in gesprek. Het ging daarin niet om gevoelens als blijdschap of verdriet, eenzaam of opgejaagd, maar om hoe een gevoel eruitziet, welke kleur of vorm het heeft. Bijvoorbeeld geel met wat groen en een beetje korrelig, of een kom met een gat erin of met tentakels en diepe kloven. Een lijst met subtiele woorden voor allerlei gevoelens en zijnstoestanden bood hulp. En terwijl de één vertelde, stelde de ander vragen en werd ondertussen de klei gekneed in een vorm die daar uitdrukking aan gaf.

Toon het hout
Door Tom Maassen
Tom Maassen deed in de zorgesthetische werkplaats onderzoek naar de vraag wat houtbewerking ons kan vertellen over zorg en over het aangaan van relaties. Er gaat veel liefde en zorg in het hout zitten. Maar wat gebeurt daar eigenlijk. Na een korte introductie was de instructie die deelnemers kregen ‘toon het hout’. Deelnemers kozen linde-, olijf-, noten- of ebbenhout. Ondertussen stelde Tom vragen en deed hij korte interventies. In de poging om het hout te tonen kom je zowel jezelf als ook het hout in al z’n bijzonder- en eigenaardigheden tegen. De deelnemers waren verrast over hoe snel de tijd voorbijging en hoezeer het hen lukte om echt tot een uitwisseling met het hout te komen.

Stem en lichaamsbewustzijn
Door Chantal Goosens en Remco Hooijkaas
In deze plenaire sessie liet Chantal het publiek op vrijdagochtend samen zingen en in tweetallen onderzoeken hoe via de stem contact kan worden gemaakt. Je hoeft niet te kunnen zingen, iedereen kan geluid maken! Chantal nodigde iedereen uit om niet mooi te proberen te klinken, niet zoals je wilt klinken, maar gewoon te klinken zoals je klinkt. Daar hoort ook het nemen van risico bij, wat best eng is, volgens een deelnemer. Het gaat om het geven van ruimte aan je lijf en aan je stem, waardoor je ook ruimte creëert voor de stem van het publiek. De sessie werd afgesloten door met z’n allen het prachtige ‘Dios es Amor’ te zingen.

“Ik ben er heel erg door geraakt.” – Anneloes Schuppen, dansdocent
“Ik heb me nog nooit zo veilig gevoeld tijdens het zingen.” – Daphne Raad, onderzoeker

Choreografie van contact
Door Anneloes van Schuppen
Anneloes weet in haar sessies een hele mooie balans te vinden tussen ecstatic dance, choreografie en zelfonderzoek. Zo werden er verschillende lagen van contact ‘aangeraakt’ vanuit de vraag ‘Waar zou je meer mee in contact willen staan?’ Gedurende de sessie konden de deelnemers met pen en papier op deze vraag reflecteren. Vanuit contact met jezelf en met je lichaam gingen ze in contact met een ander, met de groep en met de ruimte. Nieuwe perspectieven, ingangen en inzichten ontdekken over jezelf en anderen, door te doen, te ervaren en te uiten. De deelnemers werkten ieder toe naar een korte choreografie, vaak ontroerend en prachtig.

“Ook al was het uit mijn comfortzone, ik heb het als bijzonder en fijn ervaren.” – Deelnemer

Danscoach
Door Mariëlle Peerenboom
Vanuit een gesprek over uitdagingen in het maken van contact, kwamen de deelnemers steeds meer in beweging. Onder de bezielende begeleiding van Mariëlle gingen woorden en bewegingen steeds vloeiender in elkaar over, in de richting van een kunst van het contact maken.

Generatiemixer (Imaginary communities)
Door Lieke de Kock en Greet Meesters
Stel je een eiland voor dat nooit eerder is ontdekt. Wat is er allemaal te vinden op dat eiland? Wie leven daar? Met spel- en schrijfoefeningen, decorbouw, muziek en allerlei verschillende kunstvormen, komt dat eiland tot leven. Jong en oud verbonden in fantasie, dat is Generatie Mixer. Naast talentontwikkeling gaat de methode over het bevorderen van mentaal welzijn en sociale vaardigheden van de deelnemers. In deze sessie van Lieke en Greet ervaarden de deelnemers deze unieke en zeer effectieve werkwijze. Allereerst vulden de deelnemers de zin ‘In my imaginary world there is  ……..’ aan in beeld en geluid (à la ‘Ik ga op reis en ik neem mee …..). Vooral om de inbreng ‘stony beach with roling stones’ moesten alle deelnemers erg lachen. Daarna ging eenieder aan de slag om hun deel van het eiland op papier weer te geven, het te ‘decoreren’ en tot leven te brengen.

Care aesthetics in Manchester
Door Kate Maguire-Rosier en Réka Polonyi
Kate en Réka presenteerden de eerste bevindingen van hun onderzoek Care as an aesthetic practice, van de Universiteit van Manchester en de NHS, over de beoordeling van dementiepatiënten. Kate en Réka ontwikkelden een raamwerk voor sensorische en belichaamde dementiezorg. Dit raamwerk illustreert hoe een zorgesthetische praktijk in een complexe omgeving eruit zou kunnen zien. De presentatie werd afgewisseld door oefeningen en gesprek, en richtte zich vooral op de reflecties van onderzoekers over het proces van coproductie. Hierbij kwamen vragen aan bod als: Hoe was de samenwerking? Om welke taken ging het? Wat zijn de geleerde lessen?

En meer ………….
Maar er was meer. Berit Lewis nam de deelnemers op donderdag mee in haar uitgebreide kennis over de werkingen van meditatie en trakteerde hen op een aantal verdiepende oefeningen. Op vrijdagmiddag deed Berit voor het hele publiek nog een metta-meditatie, een oefening om vanuit compassie voor jezelf tot compassie voor het hele universum te komen. Ook maakten de deelnemers via een performance kennis met de crdl van Dennis Schuivens en Jack Chen. Dit instrument creëert muzikale momenten van betekenisvol contact tussen mensen met een fysieke of cognitieve beperking en hun dierbaren. Ook werd voor de derde keer het Leydse Lintje uitgereikt. Dit jaar kreeg fotograaf Henk Aschman de door Charlotte Molenaar ontworpen rozet met lintjes opgespeld. Het event werd afgesloten met een gesprek tussen Tineke Abma, James Thompson, Tom Maassen en het publiek. Centraal stonden vragen als ‘Wat is zorgesthetiek nu eigenlijk?’ en ‘Hoe kunnen we de bijzondere ervaringen van de afgelopen dagen een plek geven in de zorg en in het zorgonderwijs?’

Op donderdag 12 september organiseren Leyden Academy en het Jo Visser fonds weer een Arts & Health-bijeenkomst. Dit keer onder andere in samenwerking met Marc Vlemmix Dance in het Luxor Theater in Rotterdam. We tonen dan onder de noemer The Art of Living verschillende, verrassende, creatieve en eigenzinnige vormen van levenskunst. Klik op de link voor meer informatie.

Arts & Health

Arts & Health

Arts & Health-event 2024: in contact
Contact is bijzonder. Echt in contact met een ander mens, met jezelf, 
met je werk en je omgeving. Echt contact is ook zeldzaam, zeker op plekken waar werkdruk hoog is en de behoefte eraan zo sterk is. In de zorg bijvoorbeeld. Daarom organiseerden we met The Care Lab van The University of Manchester eind mei 2024 in het Poortgebouw in Leiden een tweedaags, tweetalig event rondom contact. Via dans, zang, theater, meditatie, beeldende kunst, rituelen, verhalen en gesprek gingen ouderen, zorgprofessionals, managers, docenten en studenten Zorg & Welzijn, onderzoekers en anderen die actief zijn op het snijvlak van kunst en zorg, op zoek naar manieren waarop het contact in de zorg kan worden versterkt.
Op het programma stond dans en choreografie door Anneloes van Schuppen, theater en gebaren door Marjolein Baars en Doris Hochscheid, mindfulness door Berit Lewis, stemkunst door Chantal Goossens, leren aanraken door Ester van der Geest, verhalen over zorg door Jenny Harris en James Thompson, zorgesthetiek in Manchester door Kate Maguire-Rosier en Reka Polyani, intergenerationeel spel door Lieke de Kock en Greet Meesters, dans en coaching door Mariëlle Peerenboom, kunstzinnig wandelen met Nieke Koek, werken met rituelen door Ruchama Kramer en Marijn Graven, en reflectieve houtbewerking door Tom Maassen.

Klik om de link om meer te lezen over de eerste en de tweede dag.

Arts in Health Nederland: whitepaper
Kunst zorgt ervoor dat mensen zich beter voelen en helpt ze om beter met hun ziekte om te gaan. Ook in het sociale domein en preventie, en bij het verkorten van ziekenhuisopnames kan kunst veel betekenen. Er moet veel meer aandacht komen voor de positieve effecten van het gebruik van kunst in de gezondheidszorg. Deze oproep doen meer dan tweehonderd onderzoekers, bestuurders, beleidsmakers, zorgmedewerkers, kunstenaars, docenten, ervaringsdeskundigen en andere belanghebbenden die hebben meegewerkt aan een breed onderzoek van Arts in Health Nederland. Gezamenlijk schetsen zij hoe kunst kan bijdragen aan de transitie in de gezondheidszorg, welke geweldige en bewezen succesvolle initiatieven er al bestaan en hoe het veld verder kan worden versterkt.

Bewezen effect nog veel te weinig ingezet
Arts in Health Nederland heeft een whitepaper over kunst als zorg opgesteld die aantoont dat kunst een waardevolle rol speelt in het humaniseren en toekomstbestendig maken van de gezondheidszorg. Arts in Health Nederland pleit voor het integreren van kunst en creativiteit in zorginstellingen en gemeenschappen ter bevordering van gezondheid en welzijn. Kunst geeft ruimte aan het menselijke: als je creatief bezig bent ligt de focus niet langer op ziek zijn, maar op wat je nog wel kan.

“Mijn vader heeft het etiket Alzheimer. Het gaat alleen nog maar over wat hij niet meer kan, zoals koffie zetten. Je kunt je voorstellen wat voor effect dat heeft op zijn eigenwaarde. Maar sinds een tijdje zingt hij elke donderdagavond in Santykoor de Freulesjongers. Hij vergeet veel maar die afspraak vergeet hij niet. Hij wil dat gewoon niet missen. Hij zegt dat hij er vrienden heeft. En het helpt mijn moeder dat hij vrolijk is, dat hij verhalen vertelt. Ze voelen zich minder eenzaam.” – Tineke Abma, hoogleraar Ouderparticipatie

De Michael Chekhov-acteertechniek als onderzoeksmethodiek

Als Artist-in-Residence bij Leyden Academy mocht ik, Marjolein Baars, theatermaakster en 64 jaar, tussen 1 mei en 14 november 2023 een vrij werk maken. Mijn interesse ligt in ‘iets nieuws maken’ wat aansluit bij de mensen in hun context en dat bijdraagt aan meer samenhang. Hiervoor gebruikte ik de principes van de Michael Chekhov-acteertechniek (MCat) binnen drie speerpunten van Leyden Academy, namelijk vitaal, betekenisvol en verbonden. In dialoog met Tom Maassen en Lieke de Kock, beiden onderzoeker bij Leyden Academy, werden de gezamenlijke vragen helder:

  • Hoe doe je participatief onderzoek waarin theater niet als doel maar als middel wordt ingezet?
  • Hoe gebruik je de waarnemingen (=informatie=data) van alle stakeholders; onderzoekers, de doelgroep en de Artist-in-Residence, ten dienste van het onderzoek?
  • Hoe werk je met het onbekende, hetgeen niet tast- en hoorbaar maar wel ervaarbaar is?

Verkennen van de beelden
De eerste stap was het verkennen van de beelden die er leven binnen de academy, onderzoekers en ouderen. Met MCat hanteer je de verbeelding om personages en scènes tot leven te wekken die het publiek inspireren en (innerlijk) in beweging zetten. Vaststaande, onbeweeglijke beelden staan de creativiteit in de weg en worden (onbewuste) obstakels. Door middel van tekenen, dialoog en delen van ervaringen en inzichten begonnen onze eigen beelden over ouder worden en vitaliteit te leven. Dit alles bracht nieuwe vragen teweeg, die allemaal begonnen met ‘Hoe ga je om met…?’

In beweging brengen
Die vragen hebben we vervolgens letterlijk in beweging gebracht door ze vanuit MCat te benaderen: wie speelt welke rol, in welke verhouding sta je ten opzichte van elkaar, hoe is de atmosfeer en vanuit welke intentie/innerlijk gebaar acteer en handel je? Op die manier wordt ‘dat wat je voelt, maar niet kunt benoemen’ concreet en voor alle betrokkenen invoelbaar. Niet omdat je het met je verstand begrijpt, maar met je lijf en je gevoel. Dit principe gebruikte ik gedurende het proces ‘andersom’: door de rollen, de atmosfeer en interacties uit het dagelijks leven of op het werk te ontrafelen en terug te brengen naar acties, werd het data voor het onderzoek!

Multidisciplinair en intergenerationeel onderzoeksteam
In de volgende fase heb ik een multidisciplinair en intergenerationeel onderzoeksteam samengesteld, bestaande uit zes ouderen, zes onderzoekers en ikzelf: het zogeheten Theatraal Onderzoek Participatie (TOP)-team. Gedurende tien ochtenden onderzochten we de thema’s ouder worden, vitaliteit en creativiteit. We oefenden in het maken van contact, het luisteren met je hele lijf, geven en ontvangen, steeds opnieuw in het onbekende stappen en al je waarnemingen serieus nemen zonder het persoonlijk te maken. Het grootste obstakel bleek ‘het hoofd’. Naarmate we als team beter luisterden naar ons lijf als waarnemings-, verwerkings- en expressie-instrument, ontstond er rust, gemak, vertrouwen en verbinding. Het aantal aannames en oordelen verminderde en ieder durfde zijn/haar eigen impuls en elkaar meer te volgen. De scènes werden gelaagd, kregen meer betekenis, de vorm werd niet langer bedacht maar ontstond en was iedere keer verschillend, voortkomend uit dat moment in die context met die mensen. Het niet-weten en persoonlijke omstandigheden werd werkmateriaal dat we bewust en uit vrije wil onderzochten.

De laatste fase
Naarmate we dichter bij het moment van ‘delen met het publiek’ kwamen, groeide het stressniveau. ‘Het’ moest iets worden, we moesten ‘iets’ bewijzen en die bewijzen presenteren en verantwoorden. De onbewuste beelden en aannames uit het wetenschappelijke veld en het theatrale veld bleken mee te gaan spelen. In deze fase was het niet-weten bijna existentieel. Ieder moest op haar/zijn eigen wijze een innerlijk houvast vinden. Dit proces legde de basis voor de laatste stap in het proces. Tijdens de laatste bijeenkomst koos iedereen een samenwerkingspartner en werd besloten wat er die avond met het publiek zou worden gedeeld.

Delen met een publiek
Op dinsdagavond 7 november hebben wij bij Scheltema in Leiden onze bevindingen met het publiek gedeeld. Daarna deelde het publiek met ons wat het bij hen teweeg had gebracht. Woorden als fris, kwetsbaar, diep menselijk, ongewis en verbonden kwamen ter sprake. Meerdere mensen in het publiek gaven aan geraakt te zijn en hadden de neiging om mee te doen. Deze vorm van onderzoek doen en delen roept activiteit in de toeschouwer op!

Drama als levenskunst
Een week later hebben we de laatste stap in het proces gezet. Ieder lid van het team gaf terug wat deze manier van onderzoek teweeg had gebracht en welke inzichten er ontstaan waren. Het was rijk en tegelijkertijd confronterend op vele niveaus. Voor mij is één ding duidelijker dan ooit geworden: theater in het dagelijks leven heeft baat bij theatraal onderzoek. Het geeft toegang tot lagen waar je met veel andere vormen van onderzoek niet komt, vertelde een onderzoekster. Deze aanpak is voor iedereen toegankelijk en te leren. De uitdaging ligt in hoe je omgaat met de waarnemingen en of je als team bereid bent deze taal en discipline te ontwikkelen. Een voor de hand liggende smoes is: ‘Ik kan geen theater spelen’. De realiteit is, dat we de hele dag niets anders doen. Maar dat gaat vaak onbewust! Michael Chekhov spreekt over ‘the actor of the future’. Voor mij opende dit team en dit onderzoek de deur naar die toekomst, waarin ‘drama’ omgevormd wordt tot levenskunst.

Helende kunst?

Helende kunst?

Kunst in ziekenhuizen brengt niet alleen visuele schoonheid, maar ook een beweging van gedachten en gevoelens. Maar wat is de werkelijke waarde van kunst op patiënten en hun naasten? Eerdere onderzoeken tonen aan dat kunst zowel de geestelijke als lichamelijke gezondheid kan bevorderen. Het onderzoek van Leyden Academy on Vitality and Ageing en Kunstzaken van het Leids Universitair Medisch Centrum richtte zich specifiek op de beleving van kunst door patiënten en hun naasten.

Aanpak van het onderzoek
Om de kunstbeleving in kaart te brengen, werden flyers in Galerie LUMC en wachtkamers verspreid, korte interviews gehouden en vragenlijsten ingevuld. Vervolgens zijn diepte-interviews gehouden, waarin persoonlijke ervaringen en betekenissen die kunst in het ziekenhuis kan oproepen, werden besproken. Tot slot vond met enkele geïnterviewde patiënten en naasten een creatieve feedbacksessie plaats waarin de betekenissen zijn verdiept en de samenhang in kaart is gebracht.

“Kunst heelt geen botten, maar het kan wel bijdragen aan een gevoel van heelheid en menselijkheid.”

De waarde van kunst
Uit het onderzoek kwamen de volgende zes betekenissen naar voren:

  • Afleiding: Kunst biedt een ontsnapping aan zorgen en stress.
  • Emoties: Kunst roept uiteenlopende emoties op, van troost tot verrassing.
  • Verbinding: De creaties van kunstenaars creëren een gevoel van verbondenheid.
  • Herkenning: Kunst maakt de ziekenhuisomgeving persoonlijker.
  • Mens voelen: Door kunst voelen patiënten zich meer dan alleen hun ziekte.
  • Houvast: Kunstwerken functioneren als herkenningspunten in de vaak overweldigende ziekenhuisomgeving.

Aanvullende mogelijkheden
Kunst in het ziekenhuis kan de fantasie en verbeelding prikkelen, en kan zorgen voor een prettigere, meer ontspannen omgeving waarin mensen zich wat fijner of minder gestrest voelen. Naast de huidige kunstwerken gaven patiënten en naasten aan graag meer interactieve kunst, kunsttijdschriften in wachtkamers, muziekmogelijkheden en muurkunst op verpleegafdelingen te willen zien.

Kunst leidt me af en het is ook een tijdverdrijf, maar daarnaast is het ook confronterend. Bijvoorbeeld het beeld van de handen die elkaar vasthouden waarvan een hand van een jong iemand is en de andere hand van een ouder iemand. Ik zit er qua leeftijd tussen maar ik twijfel of ik die leeftijd van die oudere hand met arm wel zal halen met mijn ziekte.”

Dit onderzoek is in juni 2024 afgerond. Benieuwd naar de publieksbrochure? Klik hier!
Wilt u meer informatie over dit onderzoek, neem dan contact op met Truus Teunissen via teunissen@leydenacademy.nl.

Troostrijke verhalen

Het Jo Visser fonds nam ruim honderd jaar geleden troostbrieven in gebruik en serieus: een blijk van inzet voor de waardigheid van het leven van ouderen met een verminderde regie (of verlies aan regie) over het eigen leven. De waarde van troost als je ziek wordt is krachtig.

Met het huidige initiatief ‘Troostrijke verhalen’ laten we oudere ervaringsdeskundigen met chronische ziekten samen ervaringen uitwisselen over de eigen levensloop. We kiezen voor een combinatie van een artistieke insteek en social design met Joost van Wijmen én ervaringsverhalen van ouderen met een chronische ziekte. Dit behelst ook hun (zorg)omgeving en naasten om de gewenste wederkerigheid te benadrukken: troost geven en troost krijgen.

Blij en dankbaar met de financiering van Agis Innovatiefonds voor deze eerste fase.

 

Generatie Mixer: Jong en oud verbonden in fantasie

Generatie Mixer: Jong en oud verbonden in fantasie

Jong en oud verbonden in fantasie. Dat is Generatie Mixer! Gedurende een aantal bijeenkomsten creëren basisschoolleerlingen en ouderen uit de wijk een fantasiewereld. Bijvoorbeeld een eiland dat nooit eerder is ontdekt. Wat is er allemaal te vinden op dat eiland? Wie leven daar? Middels speloefeningen, creatieve schrijfopdrachten, het bouwen van decors, muziek en allerlei verschillende kunstvormen, komt de wereld tot leven. Iedere deelnemer wordt zijn eigen verzonnen personage. In die samenleving waar alles mogelijk is, ervaren zij de gekste avonturen. 

“Kinderen dagen ouderen uit om nieuwe grenzen te verkennen en op speelse wijze verleiden ze hen om over hun eigen ‘schaamte’ heen te stappen… Iedereen, ongeacht leeftijd, heeft nog een kind in zich en als je dat aanboort, kunnen fantastische dingen gebeuren.” – oudere deelnemer Generatie Mixer

Aanleiding
In onze samenleving spelen diverse uitdagingen een rol: het aantal ouderen in de samenleving neemt toe, terwijl het aantal zorgmedewerkers afneemt. Het aantal leerkrachten in het basisonderwijs neemt af, terwijl het aantal werkende ouders toeneemt (en daarmee hun bijdrage op school afneemt). Dat we het samen moeten doen is iets wat steeds meer tot ons doordringt. Hoe we dit moeten doen is niet altijd voor de hand liggend of concreet.

Tegenover deze uitdagingen staan kansen. Ouderen blijven namelijk ook langer fit en vitaal. Deze ouderen kunnen en willen graag van betekenis zijn voor anderen, bijvoorbeeld voor basisscholen bij hen in de wijk. Op basisscholen is burgerschap een wettelijk verplichte leerlijn, waarin kinderen leren dat het van belang is om iets voor de maatschappij te betekenen, bijvoorbeeld omkijken naar ouderen die bij hen in de buurt wonen.  

De link tussen basisscholen en ouderen uit de wijk wordt nog niet vaak gelegd. Generatie Mixer biedt een kans om ouderen op een betekenisvolle en duurzame manier te betrekken bij de school. Uit onderzoek van Leyden Academy bleek dat kunstparticipatie goed oud worden kan bevorderen. Het biedt ouderen uitdaging, betekenisvolle verbinding en positieve gevoelens (zie voor meer info: http://www.kunstindezorg.com).

Een kunstproject als Generatie Mixer, waarbij kinderen en ouderen op een kunstzinnige manier samenwerken op de basisschool, biedt dus de perfecte kans om deze generaties met elkaar in contact te brengen en elkaar echt te leren kennen en waarderen. Zo ontstaat een win-win situatie voor zowel basisschoolleerlingen als lokale ouderen, als leerkrachten op school.

Doelstelling
Generatie Mixer streeft naar impact op zowel micro-, meso-, als macroniveau: kinderen, ouderen, leerkrachten en het landelijke basisonderwijs. Daartoe hebben we de volgende doelstellingen geformuleerd:  

  1. Het breed ontwikkelen van talenten van kinderen en ouderen
  2. Het bevorderen van sociale vaardigheden en mentaal welzijn van kinderen en ouderen
  3. Het verbinden van de basisschool met (ouderen uit) de wijk
  4. Deskundigheidsbevordering en inspiratie van leerkrachten binnen het basisonderwijs
  5. Een borgingstraject ontwikkelen voor een innovatieve onderwijsmethodiek die aansluit bij zowel het burgerschaps- als kunst- en cultuuronderwijs op de basisschool

Achtergrond
Generatie Mixer is gebaseerd op de lesmethode Imaginary Communities (vertaald: verzonnen samenlevingen), ontwikkeld, onderbouwd en onderzocht door Chol Theatre, een theatergezelschap uit Huddersfield, Engeland. In 2023 heeft 
Leyden Academy in samenwerking met Amphion Cultuurbedrijf, ondersteund door het Fonds voor Cultuurparticipatie en Jo Visser Fonds, Imaginary Communities naar Nederland gehaald en verder ontwikkeld door de methode geschikt te maken voor kinderen én ouderen. Dat werd Generatie Mixer. De eerste geslaagde pilot vond plaats op OBS Rozengaardsweide in Hengelo, Gelderland. Dat smaakt naar meer en op dit moment werken we bij Leyden Academy aan een verdere uitrol van het project binnen het Nederlandse basisonderwijs.  

De dramamethode
Imaginary Communities bestaat uit verschillende stappen, zodat deelnemers op een veilige, activerende manier worden meegenomen in het proces van opgaan in hun verzonnen wereld. Eerst worden ideeën verzameld. Dan wordt de wereld samen ontworpen: welke plekken zijn hier allemaal? Hierna veranderen deelnemers langzaam in personages die in die wereld leven. Vervolgens beleven die personages allerlei avonturen die zich afspelen in deze verzonnen wereld. De theaterdocenten begeleiden de deelnemers door allerlei verhalende strategieën toe te passen. Binnen de methode is veel ruimte voor eigen invulling van de kunstenaars en deelnemers. Zo kan er worden gevarieerd met kunstvormen en materialen, en komen ieders ideeën, talenten en verhalen aan bod.

Chol Theatre maakte een filmpje (3,12 min) over Imaginary Communities: 

Onderzoek en kennisdeling
Leyden Academy legt in dit project het proces vast en doet onderzoek; wat gebeurt er wanneer er bij ouderen en kinderen gelijktijdig een appel wordt gedaan op hun fantasie en creativiteit? Vragen die voor, tijdens en na het uitvoeren van de pilot worden gesteld zijn:

  • Wat is er voor nodig om deze methode te vertalen en werkbaar te maken in het Nederlandse cultuuronderwijs?
  • Hoe kunnen we deze methode verder ontwikkelen zodat deze geschikt wordt voor een intergenerationele doelgroep?
  • Hoe ervaren jong en oud het deelnemen aan de Generatie Mixer-workshops en wat voor effect heeft deze werkvorm op de intergenerationele interactie?
  • Hou zouden we deze methode breder kunnen uitrollen binnen Nederland en Engeland, zodat het inzetbaar wordt voor verschillende culturele organisaties ter bevordering van actieve intergenerationele cultuurparticipatie?

Om deze vragen te beantwoorden maken we gebruik van participatief actieonderzoek, dat onderdeel is van het promotietraject van Lieke de Kock. Zij is als onderzoeker nauw betrokken bij de projectleiding en uitvoering. Wil je meer weten over Generatie Mixer of over participatief achtieonderzoek? Neem contact op met Lieke de Kock.

Het project wordt mede mogelijk gemaakt door:

Cultuursensitieve kunst

Cultuursensitieve kunst

In de afgelopen jaren deed Leyden Academy onderzoek naar de waarde van actieve kunst- en cultuurparticipatie van ouderen in Nederland. We vonden hierin dat kunst- en cultuurparticipatie niet alleen een positief gevoel geeft, maar mensen verbindt op een diepgaand level en ouderen uitdaagt op creatief en persoonlijk vlak. In de onderzoeken rondom kunstparticipatie tot nu toe, waren vooral kunstprojecten betrokken waar nauwelijks ouderen met een migratieachtergrond aan meededen. Ook internationaal zijn kunstinitiatieven waar deze ouderen aan deelnemen relatief onzichtbaar en onderbelicht. Ook fondsen, zoals het Lang Leve Kunstfonds, zien weinig aanvragen voor initiatieven met ouderen met een migratieachtergrond.

Vraaggerichte inclusie
Toch is er veel aandacht voor inclusie, en heerst de tendens dat kunstparticipatie voor iedereen toegankelijk zou moeten zijn en ook van waarde kan zijn. Maar zit iedereen daar wel op te wachten? Redenen genoeg om inzicht te vergaren in de behoefte van en vraag naar kunstparticipatie van ouderen die niet in Nederland geboren zijn.  Door meer inzicht hierin en door samen met ouderen, kunstenaars en initiatiefnemers op te trekken, kan kunstparticipatie op een vraaggerichte manier groeien.

Onderzoek
De doelstelling van dit onderzoeksproject is om inzicht te krijgen in de wensen en behoeften met betrekking tot kunstparticipatie van ouderen die niet in Nederland geboren zijn. Deze doelgroep nemen we in eerste instantie heel breed: van ouderen met een migratieachtergrond die al jaren in Nederland wonen tot nieuwkomers. Het team van onderzoekers, bestaande uit Zohra Bourik en Lieke de Kock, zal in eerste instantie samen met bestaande initiatieven en ouderen met een migratieachtergrond uitzoeken wat voor aanbod er al is. Op welke manier uiten zij hun creativiteit? Moeten we het eigenlijk wel kunst willen noemen, of zit hem dat in andere, al aanwezige gebruiken en tradities? Door dit uit te zoeken en zichtbaar te maken, hopen we dat we vervolgens, samen met kunstenaars en ouderen zelf, kunnen komen tot aanbevelingen wat betreft het participatieve kunstaanbod voor deze doelgroep.